Mak en Melching in Europa (deel 2)

Melching zou in zijn kritiek op Mak en de serie 'In Europa' wat sterker staan als zijn eigen betoog nauwkeurig en kloppend was. Zijn kreupele analyse van de grootmachtstatus van Oostenrijk-Hongarije sprak echter al boekdelen. En er is meer. Melching zegt dat in de serie Russische soldaten in Frankrijk een oorlog helpen voeren die "niet de hunne is". Melching daarover: "wat krijgen we nou? Frankrijk en Rusland waren al sinds 1894 trouwe bondgenoten (…) Rusland leende soldaten uit om de tekorten in Frankrijk op te vullen."

Ja, dat kan allemaal best wezen. De Russische tsaar en de Franse president waren bondgenoten, maar aan de Russische soldaten was niets gevraagd. Blijkbaar vindt Melching het normaal dat die her en der uitgeleend kunnen worden, zonder dat ze daar iets over te zeggen hebben. Maar werd de oorlog van tsaar en president daarmee de oorlog van die soldaten zelf? Weet Melching niet dat Russische regimenten in de zomer van 1917 ook in Frankrijk aan het muiten sloegen, en slechts met kanonnenvuur weer onderworpen konden worden?

Leon Trotski beschrijft de gebeurtenissen in mooie passages tegen het eind van hoofdstuk 34 van zijn magistrale ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’ (de link is naar de Engelse vertaling; de Nederlandse vertaling staat nog niet compleet online). Maar dat boek zal wel niet goed genoetg zijn voor onze vakhistoricus, de schrijver één van de zowel door Melching als Mak verfoeide 'onverantwoordelijke leiders'. Is het Melching trouwens ook ontgaan dat juist ook de muiterijen van regimenten in Petrograd zelf beslissend bijdroegen tot de val van de tsaar in maart 1917, en daarmee tot de Russische Revolutie? Russische soldaten maakten al doende heel duidelijk dat deze oorlog 'niet de hunne' was – niet in Frankrijk, en niet in Rusland zelf.

Melching gaat nader in op de – inderdaad problematische – kijk van Mak op de Europese geschiedenis. Maks idee is dat de massa de macht in handen gaf, en hem keer op keer weggaf aan gevaarlijke leiders. "Dat leidde tot twee wereldoorlogen en gruwelijke dictaturen", zo verwoordt Melching Maks visie.

Dan vraagt hij zich af: "van wie had de massa die macht dan in eerste instantie gekregen?" Dat de massa die macht – door strijd te voeren voor algemeen kiesrecht bijvoorbeeld – deels zelf zou kunnen hebben veróverd, komt niet bij de hooggeleerde heer op. Maar toch raakt hij daarmee een gevoelige zenuw in Maks redenering.

Je kunt namelijk nog een stap verder gaan en vragen: hád de massa aan het begin werkelijk 'de' macht wel in handen, en was ze dus wel in een positie om die weer weg te geven? Dat algemeen kiesrecht was lang niet overal van kracht, en zelfs waar dat wel het geval was, bleef de invloed van bijvoorbeeld generaals en hoge bureaucraten sterk, en nam de macht van grote bedrijven en hun eigenaars zelfs nog toe. Waar was dan wel die macht van de massa? Mak is hier niet overtuigend, maar Melching vraagt niet echt door.

Melching wijst vervolgens op gebeurtenissen waardoor de massa haar vermeende macht dan weer kwijt zou raken. Zij gaf die macht inderdaad niet weg, de macht werd van de massa afgepakt, daarin heeft Melching - voorzover de massa macht bezat dus – wel gelijk. Maar het gaat meteen daarop weer mis als hij beschrijft hoe en wat. "Lenin en Stalin kwamen aan de macht door een staatsgreep." Mak geeft een zinnige repliek aan Melching door te vragen wanneer Stalin dan wel zijn staatsgreep pleegde. "Heeft hij het over de Oktoberrevolutie, of over de moord op Kirov in 1934, waarop doelt hij eigenlijk?" Stalin vestigde zijn macht in een sluipend, nu en dan schoksgewijs versneld proces waarin een staatsbureaucratie hara macht vestigt ten koste van allengs zwakkere resten van de revolutionaire democratie die in Oktober 1917 in de Oktoberrevolutie was doorgebroken. Van een 'staatsgreep' van Stalin, compleet met datum en al, was inderdaad niet overduidelijk sprake.

Van een staatsgreep van Lenin nog veel minder trouwens – en dát laat Mak dan weer liggen. Dat komt vermoedelijk omdat ook voor hem Lenin één van de schurken uit het stuk is, één van die "onverantwoordelijke leiders" die ons "gruwelijke dictaturen" hebben opgeleverd. Het is misschien een taai en door vrijwel iedereen geloofd sprookje, maar wel een sprookje.

De zogeheten Oktoberrevolutie van 1917, die gewapende opstand van enkele tienduizenden Rode Gardisten en revolutionaire soldaten, deed niets meer dan de restanten van een volstrekt gediscrediteerde Voorlopige Regering van premier Kerenski wegvagen, om daarmee een weg te banen voor de macht van gekozen raden van arbeiders-, soldaten- en boerenafgevaardigden, de zogeheten Sovjets. Dit was geen staatsgreep, beste heren Mak en Melching. Dit de climax van een revolutie, en één waarin de ‘massa’ nu eens wèrkelijk bezig was de macht in handen te nemen, en zich die macht slechts na een zeer hardnekkige en bloedige strijd liet ontnemen.

Melching verwijt Mak dat hij de Europeanen van destijds als dommeriken neerzet. Inderdaad stoort ook mij het hele kernidee van Mak en de serie: de massa had de macht, de massa heeft het verprutst door die macht weg te geven aan foute types. Die hypothese lijkt me niet alleen onjuist, maar opent – mede daardoor - ook de deur naar het elitaire en antidemocratische idee dat de macht in handen van de meerderheid van de bevolking dus niet in goede handen is.

Maar Melching doet Mak ook wel enigszins onrecht. Als Mak verzucht: "Hoe konden de mensen toch zo stom zijn?" dan ziet Melching hierin alleen maar arrogante neerbuigendheid. Mij lijkt het veel aannemelijker om hierin oprechte verbazing te zien: hoe hééft dit allemaal kunnen gebeuren? De 'domheid' van de mensen behoeft bij Mak juist een verklaring, die is voor hem blijkbaar bepaald niet vanzelfsprekend. En als de serie van Mak ertoe bijdraagt dat meer mensen zich dit soort vragen gaan stellen is dat een goede zaak, hoezeer ik het met veel van zijn redeneringen oneens ben.

Het begrijpen van het verleden is met het stellen van dit soort vragen gediend, ook als de antwoorden die Mak geeft niet bevredigen. Het inzicht in machtsmechanismen die nog steeds werken en waar de beantwoording van die vraag een bijdrage aan levert, heeft maar al te zeer een actuele waarde. Want aan "onverantwoordelijke leiders" die aan de "massa" het beetje macht dat ze, dat we, hebben veroverd afhandig proberen te maken, ontbreekt het vandaag allerminst. Ik heb namelijk geen zin in een ingelast deel 36, over de onweerstaanbare opkomst van Geert Wilders. Intussen zou ik tegen Geert Mak en de mensen die de documentaire maken willen zeggen: gewoon doorgaan, en laat historici maar in hun vak gaarkoken zolang ze niet verder komen dan misplaatste pedanterie.