Verdonk, Wilders, Fortuyn en Rutte

Nog geen week geleden lanceerde Rita Verdonk haar TON: Trots op Nederland. De peilingen liegen er niet om: Maurice de Hond ziet al 23 zetels weggelegd voor TON als de Tweede Kamerverkiezingen nu zouden plaatsvinden. De klapper die ze daarmee maakt, is schrikbarend.

Ja, veel van die zetelwinst gaat ten koste van Wilders en zijn PVV. Die zou volgens deze peiling 12 zetels krijgen. Dat zijn er maar liefst 12 minder dan een week eerder – maar nog wel drie meer dan zijn huidige zetelaantal in de Kamer. De onverhoeds grote steun die Verdonk in haar eerste week vergaart, lijkt de ogenschijnlijk onstuitbare opmars van de Wilders-beweging ontregeld te hebben, althans tijdelijk.

Rechts: verdeeld maar versterkt

Wilders en Verdonk zijn concurrenten waar het rechtse kiezers betreft. Maar zijn we ook van hetzelfde laken een pak? Zijn het eenvoudig communicerende vaten, zodat de groei van de één de krimp van de ander betekent? Maakt de strijd tussen diverse rechtse formaties – Verdonk, Wilders, maar ook de restanten van de VVD – de rechterzijde zwakker vanwege de onderlinge verdeeldheid?

Jan Marijnissen reageerde al op de opkomst van Verdonk met: "hoe meer verdeeldheid binnen rechts, hoe liever het me is." Op een abstracte manier zit hier iets in: een verdeeld rechts is zwakker dan een eensgezind rechts, als andere factoren buiten beschouwing blijven. Toch is dat in de huidige situatie te simpel gezicht: de bliksemsnelle opmars van verdonk drukt misschien Wilders tijdelijk in de marge, maar oefent tegelijk een druk uit op de VVD om zich rechtser ter profileren.

Zo was het opvallend dat Rutte op de dag dat Verdonk haar TON de heuvel van de macht op begon te rollen, opeens sprak van 'ons rechtse liberale verhaal'. Dat woord réchts werd door Rutte eerder nooit zo beklemtoond. Nu opeens wel. Rutte stort zich daarmee openlijk in de strijd om de rechterzijde. Wie dacht dat de VVD, na de aderlating die de breuk met Verdonk betekende, zich gaat omvormen tot een links-liberale rest-partij die fusiebesprekingen met D66 kan beginnen, heeft het hoogstwaarschijnlijk mis.

De titanenstrijd tussen de rechtse kopstukken Wilders, Verdonk en Rutte zal onderling wat schade en kneuzingen opleveren. Maar die lijkt in het niet te vallen bij de schade die rechts gezamenlijk de linkerzijde nu al toebrengt. Dat is ook niet vreemd: als rechtse politici tegen elkaar gaan opbieden, versterkt dat de reactionaire retoriek in het hele politieke debat. Dat trekt de hele politieke atmosfeer naar rechts.

De getallen van de peiling van De Hond laten het al zien. TON 23 zetels, Wilders 12, de VVD 14. Tel dat bij elkaar op, en je hebt 49 zetels. Vergelijk dat met de 21 (VVD) plus 9 (Wilders), samen 30, zetels. Samen zijn de VVD plus de rechtse afsplitsingen daarvan er dus 19 zetels op vooruitgegaan. Ook een vergelijking met vorige week is instructief. Toen had Wilders nog 24 zetels, en de VVD 18. Samen dus 42 zetels. Dat is 7 minder dan momenteel, nu Verdonk zelf meedoet. Rutte, Verdonk en Wilders maken niet alleen ruzie om de verdeling van een vaste rechtse kiezersgroep; al ruziënd doen zij die kiezersgroep groeien. Verdeeld en al, rechts is in opmars.

Inwisselbaar?

Betekent dit dat de drie rechtse clubs inwisselbaar zijn? Dat nu lijkt mij zeer onjuist. Rutte profileert de VVD als partij van zestig jaar oud, geworteld in de maatschappij, met grote bestuurservaring en stevig verantwoordelijkheidsbesef. Stem op ons, en begin niet weer een ongewis avontuur zoals we dat eerder met Fortuyns LPF zagen. Dat is wat Rutte probeert uit te stralen. Voor hem geen frasen over 'nieuwe politiek': zijn VVD is deel van het Haagse establishment, en wil dat weten ook. Degelijk en bezadigd rechts liberalisme, dat is wat Rutte probeert neer te zetten

Hoe anders is dat met Verdonk en Wilders. Allebei tappen ze uit het klassieke Fortuynistische vaatje van de ‘nieuwe politiek. Allebei zetten ze zichzelf neer als buitenstaander, als rechtse rebel tegen establishment, Haagse politiek, gevestigde orde. Wilders gooide er in 2005 al een heuse 'Onafhankelijkheidsverklaring' van die gevestigde orde tegenaan. Verdonk wil met haar TON een plek bieden voor wie "zich al lange tijd niet meer vertegenwoordigd voelen door de Haagse bestuurderselite." Ze "wil een politieke beweging op gang brengen die de belangen van de Nederlanders boven de belangen van de partij-bobo’s plaatst", zo lezen we op de website van TON. Dat zij als bijna-lijsttrekker van de VVD en eerder als minister namens die partij zelf een weggelopen partij-bobo is, mag duidelijk zijn. Net zoals Wilders’ geschop tegen de Haagse elite niet mag doen vergeten dat hij, met zijn loopbaan als VVD-kamerlid en tekstschrijver voor VVD-baas Bolkestein in de jaren negentig, zijn wortels in diezelfde elite heeft.

Fortuynistisch...

In de rechts-rebelse aanpak betonen Verdonk en Wilders zich beiden klassiek Fortuynistisch. Ook het nationalisme van allebei delen ze met Fortuyn. Wilders predikte al een nieuwe Gouden Eeuw. Verdonk maakt 'Trots op Nederland' zelfs tot naam van haar politieke operatie. Dit tot misnoegen van het CDA, die vindt dat ze recht op die kreet heeft omdat die in een eerdere verkiezingsleus van die partij zat. Blijkbaar kun je zelfs op chauvinistische retoriek octrooi aanvragen.

Op het punt van organisatie echter zien we een breuk met het Fortuynisme van 2002. De oude LPF was een partij, met leden, zeggenschap, de hele mikmak. Zonder bindmiddel Fortuyn viel het hele zaakje ruziemakend uit elkaar en nam daarbij nog het eerste kabinet Balkenende mee ook in de teloorgang. Dat soort chaos willen zowel Wilders als Verdonk vermijden. Dus zetten ze allebei een beweging op, waarbinnen maar één iemand zeggenschap heeft: de Grote Leider of Leidster.

Zowel Verdonk als Wilders zetten de erfenis van het Fortuynisme voort, maar breken met organisatorische kinderziekten die met de pijlsnelle opmars van dat Fortuynisme samenhingen. De verwantschap tussen Geert en Rita wordt breed gezien, en heeft zelfs al tot minstens één mooie Verdonk-grap aanleiding gegeven. Gevonden op het weblog van Anja Meulenbelt, die er ook een prachtige illustratie bij heeft:

"Rita Verdonk komt bij de kapper. De kapper vraagt: 'hetzelfde als vorige keer?' Rita antwoordt: 'nee, doe maar iets wilders…' "

...maar niet hetzelfde

Hier en daar gaat commentaar zelfs in de richting dat Verdonk nog agressiever-rechts is, eerder in de fascistische hoek geplaatst mag worden, dan Wilders. Zo is er de, op zichzelf vermakelijke, column van Nico Dijkshoorn op nu.nl, onder de titel: “Niet Trots Op Nederland”. Een paar citaten: "Misschien dat Rita er een geslachtsoperatie voor over heeft en eindelijk eens haar snor laat groeien om een echte Ton te worden". En: "Ik denk zomaar dat ze in Duitsland 1933 deze partijnaam graag zelf hadden verzonnen. Trots op Duitsland."

In zijn conclusie dat "trots zijn op het land waar je toevallig bent geboren" een "waanidee" is, en gevaarlijk bovendien, kan ik mij vinden. Maar dat waanidee is bepaald geen exclusief domein van Verdonk en haar TON. Zijn roep om "een nieuw geluid(…) Nooit meer Nederland", is maar al te raak. Maar TON te makkelijk in verband brengen met Hitler en nazi-Duitsland lijkt mij buiten proporties en verkeerd.

Wilders en Verdonk zijn allebei leerlingen van Fortuyn. Maar de fascistische dynamiek die bij Professor Pim opdook – en die bij Wilders aantoonbaar aanwezig is – ontbreekt bij Verdonk. TON is gevaarlijk rechts, maar opereert uiteindelijk binnen de politieke hoofdstroom, al haar retoriek ten spijt. Wilders plaatst zich daar op agressieve wijze buiten. Een vergelijking in beeldspraken maakt dat wellicht duidelijker.

Stel je de huiskamer van Rita eens voor. Iedereen, mits voorzien van paspoort of minstens geldige verblijfsvergunning, is welkom, en er is voor iedereen ook zitplaats. Gevraagd wordt om de omgangsvormen in acht te nemen, zich netjes te gedragen. Er hangt een oer-Hollandse sfeer van lichtelijk benepen gezelligheid met een koekje bij de thee. Maar mensen van niet-Nederlandse achtergrond, herkomst en religie worden niet geweerd. Ook de imam is welkom in Rita’s theekransje – zolang hij Rita maar netjes de hand schudt. Moslims kunnen aanschuiven, als zij het hen door Verdonk toegedachte ‘korte lontje’ tenminste bij binnenkomst in de daartoe neergezette emmer met bluswater deponeren. Vluchtelingen wordt weliswaar om verblijfspapieren gevraagd, maar krijgen vervolgens ook een plekje.

Anders gezegd: in het wereldbeeld van Verdonk moeten vluchtelingen, moslims, andere mensen met een niet-Nederlandse achtergrond zich aanpassen en aan de regels houden, van hen wordt meer gevraagd dan van de zogeheten autochtone Nederlanders. Dat maakt ook Verdonks wereldbeeld inherent racistisch van strekking. Maar van het agressieve uitsluiten bij voorbaat van hele bevolkingsgroepen is bij Verdonk geen sprake. Haar islamofobe racisme werkt indirect. Het is meer gericht op aanpassing en je naar de regels voegen dan op uitsluiting en erger.

Hoe anders gaat dat toe bij Wilders. In zijn imaginaire huiskamer komt geen imam, met of zonder handdruk. En wie zich aan de deur meldt van huize-Geert met een hoofddoek om, krijgt met een tweetal stevige lijfwachten te maken die het 'extremistische' kledingsstuk afdoen, en bij weigering de bezoekster de toegang beletten. Wie er uitziet als Moslim krijgt een verklaring ter ondertekening voorgelegd: 'Ik bezit geen Koran'. Anders kom je er natuurlijk sowieso niet in bij Wilders. En de moslim die zich deze vernedering laat welgevallen, zal aan de vijandige blikken van de andere, overwegend spierwitte, gasten merken dat hij of zij toch niet echt welkom is.

Anders gezegd: in het wereldbeeld van Wilders helpt zelfs aanpassing nauwelijks. Het islamofobe racisme van Wilders is veel directer, veel explicieter. Wilders sluit wèl bij voorbaat hele bevolkingsgroepen uit. Bij hem gaat het wèl om uitsluiting, en om dreiging met deportatie ook.

We kunnen het nog anders zeggen. De huiskamer van Rita doet denken aan de jaren vijftig waar zoveel rechtse mensen een geïdealiseerd beeld van hebben. 'Toen was geluk heel gewoon', dat werk. Bij Geert krijg je het gevoel alsof zijn heimwee toch nog vijftien tot twintig jaar langer teruggaat, naar de late jaren dertig - of de vroege jaren veertig. En bij aan Wilders verwante politici denk ik vrij snel aan Flip Dewinter van het Vlaams Belang. Bij Verdonk komt toch eerder Berlusconi in gedachten, de Italiaanse ex-premier Berlusconi, met een verwante gelikte media-operatie en verwante kreten, 'Trots op Nederland', 'Forza Italia', het ademt dezelfde sfeer.

Zelfs in de favoriete thematiek van Wilders en Verdonk zie je verschil. Wilders komt altijd en eeuwig met de Islam aanzetten als hij ergens tegenaan wil schoppen en aandacht zoekt. Verdonk niet. Haar lijstje van problemen die zij 'daadkrachtig' aan wil pakken opent heel vaak met een heel ander thema: het fileprobleem.

Verdonk en haar TON manifesteren zich in thematiek en stijl als het ware als een uitvergrote Telegraaf, omgevormd tot politieke formatie. Dat is allemaal gevaarlijk rechts, en daarmee erg genoeg. Maar het is iets wezenlijk anders dan de embyonale, onvaste maar wel degelijk aanwezig fascistische dimensie die het verschijnsel-Wilders eigen is. Wilders en Verdonk vertegenwoordigen allebei een ernstig, maar geenszins identiek, gevaar.

Zie over deze en aanverwante zaken ook "Tegen de Nederlanderigheid" en "Ondernemerstrots met vlaggetje erop" dat ik schreef en dat op het weblog van de Internationale Socialisten te lezen is.

Hier en daar beveiliging

Ayaan Hirsi Ali is terug in Nederland, en dat zullen we weten ook. Meteen is in het parlement een debat gevoerd over haar beveiliging: waarom wil de Nederlandse staat daar niet voor betalen? Waarom kan, nadat tot tweemaal toe tot verlenging van die betaling is overgegaan, zo'n verlenging niet nog een derde keer? Dat wilde GroenLinks weten nadat minister Hirsch Ballin de situatie rond die betaling had uiteengezet.

Media en politiek maken van de zaak een circus met een reeks hoogst bizarre en soms vermakelijke aspecten. De NRC zegt bijvoorbeeld dat Hirsi Ali "al jaren zwaar wordt bedreigd wegens haar kritische uitlatingen over de Islam." Nee dus, zo zat het niet. Hirsi Ali was als VVD-politicus voortdurend bezig, niet met kritiek op de Islam, maar met belediging van Moslims. Keer op keer veegde ze daarbij kwalijke praktijken zoals vrouwenbesnijdenis op een hoop met 'de' Islam. Daarbij speelde ze ook nog eens die kleine minderheid van Moslims die dit soort zaken wèl als deel van de Islam zien, in de kaart.

Wat heilig was voor Moslims moest het keer op keer ontgelden in nogal grove bewoordingen. Daarmee droeg ze bij aan een sfeer waarin Moslims angst werd aangejaagd. Het waren geen "kritische uitlatingen over de Islam" die tot dreigementen leiden. Hirsi Ali zaaide haat via belediging - en ze oogstte daarvoor van oververhitte enkelingen bedreigingen. Die bedreigingen deugden niet, de moorden die in mei 2002 en november 2004 op dit soort bedreigingen voortvloeiden natuurlijk nog veel minder.

De Nederlandse staat vond het - na de moorden op Fortuyn en Van Gogh - wijs om die dreiging serieus te nemen. Dus kreeg Hirsi Ali beveiliging. Maar het is opvallend hoezeer wel de bedreiging van Hirsi Ali tot verontwaardiging leidde, en hoezeer dat veel minder gold voor de beledigende haatzaaiende retoriek die voor enkelingen helaas aanleiding tot deze bedreigingen was. Het werpt de vraag op: wie beveiligt de maatschappij nu eens tegen islamofobe haatzaaierij en racisme, en wie betaalt daarvoor de kosten?

Maar vorig jaar vertrok ze, na de bezopen heisa die minister Verdonk destijds had ontketend rond het al dan niet geldige paspoort van Hirsi Ali, naar de Verenigde Staten, waar ze ging werken voor een rechtse denktank. Welnu, zij is een liberaal politicus. Laat ik haar dan, in de geest van het liberalisme dat zij zegt aan te hangen, even eraan herinneren dat die verhuizing haar vrije keus was.

Trouw trekt dat in twijfel en schrijft: "Hirsi Ali zag zich destijds gedwongen vroegtijdig naar de VS ernstig bezwaar hadden gemaakt tegen haar aanwezigheid en nadat de rechter dat bezwaar in eerste aanleg nog had gehonoreerd ook." Daarom vindt Trouw het doorbetalen voor beveiliging voor de Nederlandse staat een "erezaak". Wat een flauwekul. Er zijn meer buurten, meer bewoners, andere rechters en in dit soort rechtszaken is er ook nog een 'tweede aanleg'. Hirsi Ali is niet naar de VS gevlucht (zoals ze destijds wel uit Somalië is gevlucht). Ze is gewoon geëmigreerd, in een doordachte carrière-move, en hooguit heeft de houding van buurt en rechter die emigratie wat extra vaart gegeven. Zij en haar fans moeten niet zo zielig doen.

Ze koos bij haar verhuizing voor een land waar, ook op het gebied van beveiliging, de burger een grotere eigen verantwoordelijkheid toegemeten krijgt dan in het volgens veel VVD-ers veel te sociaal-democratische ingerichte Nederland. In de VS betaal je zelf, of het bedrijf of de instelling waarvoor je werkt, de kosten van beveiliging. Je kunt dat eerlijk vinden, of juist heel unfair. Maar Hirsi Ali wist of kon weten dat het zo in elkaar stak. Dat de Nederlandse regering nog tijdenlang doorging met die beveiliging toch voor haar betalen kun je netjes vinden, of zwaar overdreven.

Maar dat dit een keer ophoudt is wel zo logisch, en het gejammer erover is nogal vreemd. En is het niet opvallend hoe een klassiek VVD-liberaal, gewend om mensen op eigen verantwoordelijkheid te wijzen, in een mum van tijd een even klassieke sociaal-democraat wordt zodra de staatssteun die te halen is niet ten goede komt aan arme mensen, vluchtelingen, mensen zonder werk of anderszins in nood, maar aan haarzelf?

Bizar is het trouwens dat uitgerekend GroenLinks zo'n drukte om de beveiliging van Hirsi Ali maakte. Heeft die partij geen mensen kunnen vinden die meer in de knel zitten, meer in aanmerking komen om in bescherming genomen te worden tegen vervolging en bedreiging? Is het opkomen voor islamofobe politici die af en toe een giftige terugslag ondervinden vanwege het gif dat zij zelf uitstrooien, nu werkelijk zo belangrijk dat er een spoeddebat tegenaan gegooid moet worden, precies in de week dat Birma steeds meer verandert in een openluchtgevangenis en Afghanistan steeds meer in een schiettuin voor Nederlandse militairen?

Natuurlijk moet de zaak van Hirsi Ali, nu die eenmaal zoveel herrie heeft veroorzaakt, nu wel worden opgelost, al was het maar zodat we ons dan weer over wezenlijker dingen druk kunnen maken. Ik heb daarom een voorstel waarin het veelgeprezen liberale gevoel van eigen verantwoordelijkheid gecombineerd wordt met de solidariteit waarmee de SP haar kosten betaalt. Waarom de beveiliging niet betalen via een afdrachtregeling? Als al de islamofobe Kamerleden die het parlement 'rijk' is, nu eens hun verantwoordelijkheid voor hun geesteverwant nemen en allemaal een fors deel van hun salaris afstaan voor de beveiliging van Hirsi Ali? Wilders en zijn acht fractiegenoten, plus natuurlijk mevrouw Verdonk die met haar houding rond het paspoort van Hirsi Ali mede aanleiding gaf tot de huidige vertoning?

Het gaat, zo meldt De Volkskrant, in totaal om 2 miljoen euro per jaar. Dat is 200.000 euro per jaar per islamofoob kamerlid - tenzij natuurlijk de VVD ook meedoet, dan worden de lasten een stuk lager. En mocht mevrouw Halsema werkelijk zo begaan zijn met het lot van Hirsi Ali, dan mag ook zij een persoonlijke duit in het collectezakje doen. Maar zó diep zal zij hopelijk niet zakken.

Vermakelijk, verontrustend en veelzeggend: crisis in VVD-land

Vermakelijk, verontrustend en veelzeggend. Die woorden komen bij me op als ik naar het slagveld kijk dat tot voor kort bestend stond als 'de VVD' , maar dat inmiddels door minstens twee hevig strijdende krachten betwist wordt: de rest-VVD van Rutte, en de nieuwe partij-in-de-maak van Verdonk.

Dat Verdonk op een nieuwe partij aanstuurt staat nog niet vast, ze heeft bedenktijd tot na het weekeinde gevraagd. Die heeft ze niet gekregen, Rutte heeft haar vanmiddag daadwerkelijk uit de fractie gezet. Maar de komende dagen kan nog veel raars gebeuren.

Machtsgreep? Lijmpoging?

Misschien duikt zo morgen op op de ledenvergadering van de VVD om de strijd met Rutte aan te gaan. Steun heeft ze zeer beslist, en ook als Rutte een stemming rond zijn leiderschap krap zou overleven zou zijn gezag een nieuwe deuk oplopen. Een lid van de VVD-fractie noemt zoiets in de NRC een "horror-scenario". Vermakelijk zou zo'n vertoning beslist zijn. De Volkskrant schrijft overigens over een komst van Verdonk aan die bijeenkomst: "de kans dat ze er aanwezig zal zijn, is klein." Maar groep die zich Liberaal Netwerk noemt, is al wel steun voor haar aan het verzamelen en wil een motie indienen voor de bijeenkomst.

Maakt een lijmpoging kansen? Het is al wel gesuggereerd- door Ed Vinke, één van Verdonks adviseurs. Namen als Frits Bolkestein en natuurlijk Hans Wiegel de Grote, het Orakel van Diever, zijn als bemiddelaars al opgedoken. Maar Rutte heeft een verzoeningspoging al van de hand gewezen. Hij kan nauwelijks anders: elke toenaderig zou afbreuk doen aan zijn poging van gisteren om vastberadenheid uit te stralen, en het effect van zijn-hiertoe-en-niet-verder onderuit te halken. Ingaan om lijmpogingen, nogwel op initiatief vanuit het kamp van Verdonk, zou een knieval van Rutte betekenen, de positie van Verdonk versterken en het einde van Rutte's leiderschap -toch al eerder een kwestie van dagen dan van weken - verder bespoedigen.

Nieuwe partij in de maak?

Als een machtsgreep binnen de VVD er niet inzit, en een lijmpoging zo ongeveer uitgesloten is, dan rest voor Verdonk de keus: verdampen of voor zichzelf beginnen. Het eerste kunnen we vergeten. De aanwijzingen dat ze zich aan het voorbereiden is op vorming op een zelfstandige politieke kracht met haarzelf aan het hoofd zijn niet moeilijk te vinden.

Zo lezen we in een Volkskrant-reconstructie van de breuk dat Verdonk zich nadat Rutte haar de fractie had uitgezet zich naar haar adviseurs, haar voormalige campagneteam uit het lijsttrekkersgevecht van vorig jaar. "Woordvoerder Ed Sinke, spindoctor Kay van der Linde en adviseur Bartho Boer slaan elkaar op de schouders. De stemming is opperbest." Opperbest?! Nadat hun grote held uit de fractie is gedonderd is de stemming opperbest? Dat doet vermoeden dat Verdonk en/of haar adviseurs een breuk met de VVD gewoon hebben ingecalculeerd, en er wellicht zelfs op aanstuurden. Overigens had Verdonk beloofd het contact met dit campagneteam te verbreken, volgens eerdere afspraken met Rutte. Die verbroken communicatie is wel heel snel hersteld, als die ooit werkelijkheid is geweest.

Het nadenken over een partij rond Verdonk is ook niet pas gisteren op gang gekomen. Het AD meldt: "Columnist Joshua Livestro, onlangs weggestuurd bij het tv-programma Buitenhof, had volgens ingewijden vorige week een ontmoeting met verdonk en daar zou de politica al over de oprichting van een eigen partij hebben gesproken."

Als dit waar dan speelt ze feitelijk al tijden een dubbelspel, met als hoofddoel: een hoofdrol voor zichzelf. Als het kan door de VVD over te nemen - best. maar zo niet, dan lag er al langer het plan om voor zichzelf te beginnen. Ik denk dat we ervan uit mogen gaan dat dit ook daadwerkelijk gaat gebeuren - met alle onfrisse gevolgen waarvan ik in mijn vorige stuk sprak. Dat is verontrustend.

Blijft daarmee een gereinigde, gezuiverde, tot het ware liberalisme - wat dat ook mogen wezen - teruggekeerde VVD achter, kleiner maar wijzer? Kleiner - ongetwijfeld. Een peiling geeft aan dat een partij-Verdonk 27 zetels zou behalen bij verkiezingen vandaag de dag. De VVD heeft er nu slechts 22. De VVD zou door Verdonk doodleuk leeggehaald worden.

Maar wijzer, liberaler? Niets wijst daarop. De toon waarop Rutte keer op keer Verdonk de wacht aanzegde had niets liberaals. Het was de ton van de strenge bovenmeester die orde wil in een rumoerige klas maar slechts een stokje heeft, geen argumenten, en al helemaal geen liberale argumenten. De kans is bovendien groot dat de VVD na het vertrek van verdonk tegen haar op gaat bieden in het afdraaien van harde rechtse riedels om kiezers terug te winnen. Ook dat is verontrustend.

Rutte corrupt?

Hoe on-liberaal Rutte zelf opereert blijkt uit een veelzeggend 'detail' dat bij alle speculaties over de volgende stap van Verdonk een beetje ondergesneeuwd dreig te raken. Het gaat om een poging van de VVD-chef om de kritische uitspraken van Verdonk uit de Telegraaf van gisteren te houden. Dat is op zichzelf al kwalijk. Hoort bij de vrijheidsliefde waar liberalen zo hoog van opgeven niet ook de vrije nieuwsgaring, en de vrijheid om dat nieuws naar buiten te brengen?

Maar ronduit ranzig wordt de manier waaròp Rutte het - als het bericht juist is - aanpakte. Een woordvoerder van hem belde de Telegraaf op. "Als de krant van publicatie zou afzien, kreeg deze exclusief inzage in de speech die Rutte zaterdag op het partijcongres van de VVD wil houden", zo beschrijft De Volkskrant het voorval.

Voor wat hoort wat, nietwaar? Maar stel dat Rutte's woordvoerder nu eens geen exclusief inzagerecht had gebonden maar een flinke om geld? Zou dat in de kern iets hebben uitgemaakt? Is wat Rutte's woordvoerder probeerde (en zo'n man zal toch niet op eigen houtje opereren?) niet doodgewoon een poging tot omkoping? En noemen we een politicus die zich - nogmaals, als het bericht gegrond is - met zoiets inlaat, niet gewoon corrupt?

Wedstrijd op de rechterflank

Laat ik eens een voorspelling ertegenaan gooien. Mark Rutte is binnen een week geen VVD-leider meer. Of, als hij dat nog wel is, dan is een zo groot deel van de fractie eruitgestapt dat het leiderschap ervan niet veel meer voorstelt. Zoals het nu gaat, koerst de VVD aan op een regelrechte splitsing, tussen degenen die Verdonk steunen, en degenen die achter Rutte blijven staan, ook nu hij met Verdonk gebroken heeft.

De VVD-crisis blijkt uit reacties van prominente VVD-ers. Hans Wiegel, de opper-VVD-er bij uitstek, is "ontdaan" over de stap van Rutte. Frans Weisglas, bekend als ex-Kamervoorzitter maar ook als prominent VVD-er noemt Verdonks vertreek "desastreus" voor de partij, en vindt: "de fractie had er nog een nachtje over moeten slapen". Binnen de fractie steunden drie mensen Verdonk: Hans van Baalen, Fred Teeven en Charly Aptroot. Van Baalen blijft de VVD-fractie trouw na de breuk, maar de andere twee denken na over hun positie.

Intussen noemt Jules Maaten, VVD-fractieleider in het Europese parlement, de beslissing van Rutte een "moedig besluit", zegt partijvoorzitter Jan van Zaanen dat de beslissing "onvermijdelijk was" en meldt ex-minister Zalm dat het "jammer maar onvermijdelijk" was dat het zover kwam. Verontrustend genoeg voor Rutte voegt hij er wel aan toe dat volgens hem Verdonk het morele recht heeft haar zetel te behouden, vanwege de vele voorkeursstemmen. Een oproep aan Apstroot en Teeven om in de fractie te blijven, geeft aan hoe ernstig ook Zalm de situatie inschat.

Waar de top van de VVD zo'n beetje overlangs gescheurd is - met een vorige generatie de de breuk vooral betreurt, en de huidige partijtop die Rutte steunt - daar keert een meerderheid van de VVD-aanhangers zich tegen Rutte. Volgens een peiling van Maurice de Hond vindt 52 procent van hen dat Rutte de zaak verkeerd heeft aangepakt. "De helft van de VVD-stemmers hoopt dat andere VVD-kamerleden Verdonk volgen om deel uit te maken van een eventuele groep-Verdonk" , aldus de website nieuws.nl. Een onderzoek van Een Vandaag gaf aan dat 49 procent van de huidige VVD-kiezers zelfs naar Verdonk zou overlopen, evenals meer dan de helft van de kiezers van Wilders. Dat suggereert grote kansen voor Verdonk als aanvoerster van een nieuwe partij. En het maakt de positie van Mark Rutte zo ongeveer onhoudbaar.

Hoe zal het verder gaan? Ik vermoed dat er deze avond en nacht talrijke telefoontjes gepleegd worden en e-mails heen en weer vliegen tussen kopstukken van de partij. Niet alle prominenten die zich tegen het besluit van Rutte keerden zijn daarmee ook trouwe bondgenoten van Verdonk. Lieden als Wiegel zien vooral de verdeeldheid met lede ogen aan, en zouden wel eens aan een lijmpoging kunnen werken. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat Rutte daarin meegaat; zijn leiderschap gaat dit niet overleven. Dat zou betekenen: een vrij grote VVD, met Verdonk er alsnog in, en Rutte op de achterbankjes, of zelfs dat niet. De VVD zou daarmee een nog harder rechts profiel krijgen dan nu.

Een andere variant is dat zo'n lijmpoging niet plaatsvindt, of mislukt. In dat geval staat Verdonk ijzersterk in de startblokken aan het hoofd van haar eigen partij. Of er daadwerkelijk andere fractieleden met haar meegaan, is vers twee. Dat mensen als Wiegel en Weisglas haar zullen volgen lijkt mij zo goed als uitgesloten, hoezeer zij de breuk met Verdonk ook betreuren. Maar dan nog zal de VVD een groot tochtgat aan de rechterflank voelen. En ook in dat geval is de positie van Rutte bepaald in gevaar. Gezien het feit dat een meerderheid van de achterban zich van hem afkeert, zal de verleiding voor een VVD-zonder-Verdonk om naar een nieuwe leider met een rechtser profiel uit te kijken, wel eens vrij groot kunnen zijn.

Dan is er nog de factor-Wilders. De PVV-baas heeft Verdonk al om een gesprek gevraagd, en aangegeven dat hij het jammer vindt dat Verdonk niet met hem samen wil. Zij reactie is zowel merkwaardig als begrijpelijk. Merkwaardig, omdat het moeilijk valt in te zien hoe een hard rechtse politieke formatie met twee zo toch redelijk van zichzelf vervulde zwaargewichten werkbaar kan worden. Wilders voelt zich sterk, met zijn negen zetels in de kamer en zijn 19 zetels in sommige peilingen. Maar ook Verdonk opereert vanuit een positie van kracht, met voorkeursstemmen die ook negen zetels vertegenwoordigen, en met de bovengenoemde steun in opiniepeilingen.

Dat wordt geen team; dat worden keiharde rivalen. Het is niet aannemelijk dat Wilders dat niet ziet, en het is waarschijnlijk niet het soort situatie waar hij op zit te wachten. Bovendien zijn er toch, naast overeenkomsten, ook forse verschillen. Wilders gaat in zijn islamofobie veel verder dan verdonk. En waar Verdonk zich aan de uiterste rechterzijde binnen het gevestigde politieke spectrum opstelt, is Wilders inmiddels rechts buiten dat spectrum actief.

Tegelijk is er een keerzijde, eentje die Wilders beweegt toch samenwerking te zoeken. Wilders zal ook snappen dat Verdonk ook met een eigen beweging een hele geduchte rivaal van hem is. Dat de helft van zijn aanhang, aangeeft eventueel naar een groep-Verdonk te zillen overstappen, laat het gevaar zien dat verdonk ook voor hem oplevert. Tegen die achtergrond is een poging tot samenwerking van zijn kant een rationele stap. Maar Verdonk wil niet, zo geeft ze tot nu toe aan. Dan nog heeft Wilders profijt van zijn poging: hij heeft tenminste naar eenheid op rechts gestreefd, aan hèm heeft het niet gelegen...

Daarmee komt een situatie in beeld van twee keihard rechtse politieke formaties, die allebei de afkeer van vluchtelingen, migranten, Moslims vooral ook, opstoken en een wedstrijd in kwaadaardige rechtsheid aangaan. De VVD, of wat daar van over blijft, belandt dan in een situatie waarin ze òf mee kan doen aan dat reactionaire circus, òf steeds meer een D66-achtige koers kan gaan varen - met fusie met de restanten daarvan als mogelijke uitkomst.

Wat moet links met dit alles? ja, het is best een vrolijkmakende zaak dat de VVD-top haar partij ten gronde richt in het conflict met en rond Verdonk. Dat één van de politieke peilers van de kapitalistenklasse implodeert - welk links persoon zou dat op zichzelf betreuren?

Maar de breuk met Verdonk is geen product van progressieve sentimenten bij Rutte of zo, maar enkel van het idee dat je geen twee kapiteins op één schip kunt hebben. Het is de druk die de VVD de laatste tijd voortdurend voelt in haar rechterflank, vanuit Wilders en zijn PVV, die ertoe leidt dat rechtse VVD-ers als verdonk keer op keer van zich lieten horen.

De VVD-crisis is een product van oprukkend keihard rechts, en dat is bepaald niet vrolijkmakend. Het beeld van de wedloop tussen twee, drie rechtse tot zeer rechtse partijen, gewikkeld in een wedloop wie het hardst op moslims, vluchtelingen migranten sowieso, afgeeft is dat evenmin. Het politieke klimaat dreigt verder met racisme vergiftigd worden.

Ja, je kunt stellen dat links profiteert van verdeeldheid ter rechterzijde. Soms is dat zo. Maar de boven geschetste dynamiek is geen teken van zwakte van rechts, en al helemaal niet van linkse kracht.

Was links sterk en zelfbewust, keihard in de weer tegen islamofoob en ander racisme, dan zou rechts veel meer aarzelen om de onderlinge verdeeldheid zo openlijk uit te leven. Verdeeldheid ter rechterzijde onder druk van links verzet, zou hoogstwaarschijnlijk ook langs andere breuklijnen verlopen dan die tussen Rutte, Wilders en Verdonk.

Een verenigd strijdbaar links zou bovendien de aantrekkingskracht van racisme-uit-stemmentrekkerij ondermijnen. Zo'n op dit punt verenigd en strijdbaar links ontreekt momenteel. Aan zo'n links moeten we werken, dag in dag uit.

Lijst Pim Verdonk?

De Tweede-Kamer-fractie van de VVD heeft zojuist Rita Verdonk uit de fractie gezet. Fractieleider Rutte had genoeg van de kritiek die Verdonk keer op keer naar buiten bracht. De maat was voor hem vol toen ze tijdens een diner allerlei kritiek op de partij en op Rutte uitoefende. Dat meldt De Volkskrant zojuist.

Verdonk noemde de partij ondemocratisch: "naar de kiezer wordt niet geluisterd." De partij was "nog onvoldoende zichtbaar. Mark Rutte moet daar iets aan doen, dat is niet mijn taak." Dat lezen we in het AD. En De Telegraaf meldt dat volgens Verdonk de VVD de 'bal' op het gebied van het ''vreemdelingenvraagstuk' is kwijtgeraakt aan Wilders. Samengevat: de VVD is volgens haar niet racistisch genoeg, en maakt zich niet genoeg tot spreekbuis van ontevreden boze mensen buiten 'de politiek'. Wat Verdonk nu met haar on-liberale en racistische gestook gaat doen nu ze de fractie van haar partij uit is gewerkt, staat nog niet vast. Ze neemt 24 uur bedenktijd voor wat ze een "een hele zware beslissing" noemt: alleen verder als Kamerlid, of uit het parlement stappen.

Enkele observaties over dit alles. In de eerste plaats over de gang van zaken. Ja, Rutte had eerder gewaarschuwd dat iedereen, met name ook Verdonk, zich naar de koers van de Grote Leider Rutte moest voegen, want anders zwaaide er wat. Ik heb over deze autoritaire en anti-liberale toonzetting van de VVD-top eerder geschreven. Het dumpen van Verdonk valt in diezelfde lijn. Dat Verdonk, zoals ze vandaag zegt, "verbijsterd" is over de botte gang van zaken, klinkt weinig geloofwaardig. Je zou je zelfs kunnen afvragen of ze deze confrontatie niet gewoon zelf heeft gezocht

Dat Rutte zo heel anders over het 'vreemdelingenvraagstuk' denkt dan Verdonk, lijkt mij trouwens steeds minder het geval. Nog vorige week trok de VVD in de het kamerdebat rond de Islam en de 'Nederlandse cultuur' bijna één lijn met Wilders tegen minister Vogelaar. De VVD heeft zelfs overwogen om, zij aan zij met Wilders, het vertrouwen in de minister op te zeggen. Dat vertelde VVD-kaperlid Aptroot in een TROS-radioprogramma, zo bericht de NRC.

Niet de inhoud van Verdonks kritiek op de VVD-koerst schoot Rutte in het verkeerde keelgat, maar het pure feit dat ze kritiek naar buiten bracht. Het verjagen van Verdonk door Rutte is product van een ordinaire machtsstrijd, niet van een principieel meningsverschil en zeker niet van een afwijzing door Rutte van Verdonks botte beleid tegen vluchtelingen en mensen zonder verblijfsvergunning.

Ik ben overigens heel benieuwd of we nu ook krantenkoppen krijgen over de "centraal geleide" VVD waarbinnen de democratie ernstig te kortschiet en waar een almachtige partijleiding de dienst uit maakt. Of reserveren jullie, beste redacteuren van NRC en Volkskrant, dit soort typeringen enkel voor partijen waar jullie sowieso al de pest aan hebben, voor de SP vooral?

Vergelijking tussen Rutte's aanpak van Verdonk, en het optreden van SP-leiding tegen Yildirim, het Eerste Kamerlid die zijn met voorkeursstemmen van een paar Statenleden verworven zetel niet wilde opgeven toen partijbestuur en partijraad dat vroegen, valt in het voordeel uit van de SP. Die partij beriep zich op afspraken, procedures, statuten en liet eerst een beroepscommissie naar de zaak kijken, voordat Yildirin uit de partij gezet werd. Verdonk wordt gewoon, zonder mogelijkheid tot bezwaar of beroep of bemiddeling, de fractie uit geknikkerd. Het zal je partij maar zijn.

Voor Verdonk past overigens - het zal vaste lezers van dit weblog niet verbazen - geen greintje sympathie. De cocktail van brute regeldwang die over lijken ging van vluchtelingen, gecombineerd met een racistisch neerbuigende houding jegens Moslims, kunnen we ons maar al te goed herinneren. Als de heisa van vandaag tot Verdonks spoorloze verdwijning uit Haagse politiek en maatschappelijk debat leidt, is dat een antiracistisch geluk bij een antiliberaal ongeluk.

Maar gerust ben ik daar niet op. Verdonk is er de persoon niet naar om spoorloos achter de politieke horizon te verdwijnen. Ze weet dat de voorkeursstemmen die op haar waren uitgebracht, negen zetels waard waren. Ze weet ook hoe Wilders, die andere uit de VVD gevallen rechtse demagoog, scoort met een nog hardere variant van het giftige brouwsel ervan. Ziet ze kansen voor zichzelf, met een Lijst Pim Verdonk? Gaat ze zich bij Wilders zelf voegen? Dat laatste lijkt me lastig, de neiging van Wilders om de leiding zo sterk in eigen hand te houden dat zijn PVV geeneens leden kent, zou wel eens kunnen botsen met de ook niet geringe leiders-ambities van Verdonk zelf.

Wat er ook precies gebeurt, de uitwerking speelt de krachten rechts van de VVD - Wilders, en eventueel Verdonk zelf - in de kaart. Rechtse kiezers met hun opgeklopte angst voor het spookbeeld van 'islamisering', die vanwege Verdonk nog VVD stemden, zullen eerder uitwijken naar Wilders of Verdonk. De druk vanuit die hoek op de VVD zelf om, ook zonder IJzeren Rita, de hard rechtse kaart te blijven spelen, zal zeer voelbaar blijven. Links kan zich maar beter voorbereiden om een harde gure reactionaire wind.

VVD: gaat prima zo

Het blijft lachen met de Volksverlakkers voor Vrijgevigheid (voor de rijken) en Demagogie, ook wel bekend als de VVD. Alweer tien dagen ruzie in de top. Eerst Rita Verdonk die aanvoerder Mark Rutte niet rechts genoeg vond. Vervolgens Mark Rutte die zegt dat wie zich niet conformeert aan de partijstandpunten en aan zijn leiderschap, wat hem betreft mag ophoepelen (zie "Rutte waarschuwt Verdonk opnieuw", nieuws.nl , 11 juni). Waar Rita een conservatieve ramkoers wil, antwoordt Mark met stalinistische disciplinepraat. Wat is het 'liberalisme' toch iets prachtig moois! Alleen jammer dat we het zo vaak tegen de liberalen zelf in verdediging moeten nemen...

En nu ligt er dus een partijrapport van een commissie die de verkiezingscampagne en - nederlaag van de partij mocht analyseren (zie "Partijtop VVD moet ambitie beteugelen", NRC, 13) . Die commissie had Sybilla Dekker als voorzitter. Zij was minister van Volkshuisvesting in het vorige kabinet, en heeft in die hoedanigheid geprobeerd méér huurverhoging en meer marktwerking in de huisvestingssector. Nu mocht ze helpen uitzoeken hoe concurrentie op de kiezersmarkt haar eigen partij vrijwel uit de markt heeft helpen duwen.

De conclusies zijn voorspelbaar. Rita had het leiderschap van Mark moeten accepteren. Mark had Rita een complimentje moeten geven voor de stemmen die ze had binnengebracht, maar had haar nooit de tweede plek in de campagne moeten aanbieden. partijvoorzitter Jan van Zanen had de strijd om het leiderschap beter moeten managen. Als iedereen in de top vooral aardiger voor elkaar was geweest, en een beetje professioneler, dan was het allemaal vééél beter gegaan met de VVD...

Je vraagt je af of ze zoiets werkelijk zelf geloven. Hoe aardig iedereen ook is, feit blijft dat binnen de VVD zowel een harde rechtse vleugel is, met racisme als bindmiddel en Verdonk als aanvoerster, als een vleugel met een wat D66-achtig liberalisme en Rutte als chef. Dat die laatste vervolgens de hele partij mocht leiden betekende natuurlijk niet dat de rechtervleugel was verdwenen.

Maar zou er iets zijn opgelost als, met Rutte als leider, ook zijn versie van VVD-politiek eensgezind was uitgedragen? Wellicht had de VVD dan een paar zetels gewonnen van D66 en/ of PvdA. Maar de leegloop richting Wilders aan de rechterflank zou nog groter geweest zijn. Omgekeerd had, met Verdonk als leidster en een eenduidig rechts verhaal, de VVD in het midden verloren wat ze ter rechterzijde had gewonnen.

Precies omdat de VVD van die twéé kanten werd uitgedaagd was de aarzeling tussen de twee koersen, en daarmee de verdeeldheid tussen de twee vleugels, net zo onvermijdelijk als funest. Geen strenge taal van wijze commissies verandert aan die realiteit iets, en we kunnen er dan ook van uitgaan dat het gedonder binnen de VVD vrolijk verder gaat. Aanschouw het, en verheug je, zou ik zeggen. Weinig leukers dan rechtse partijen die zichzelf slopen. Dat scheelt ons weer een boel werk.

Wat bij dit alles totaal uit beeld is verdwenen, dat is de diepere reden voor de VVD-nederlaag. Mensen waren de VVD zat, niet zozeer vanwege de verdeeldheid van de club, niet zozeer van het amateuristische geklungel van VVD-kopstukken. Mensen waren de VVD zat vanwege het beleid waar die partij voor stond, een beleid dat door de vorige regering, met VVD-deelname, werd doorgezet. Mensen waren de stijgende huren zat, mensen waren boos vanwege het nieuwe zorgstelsel, mensen hadden goed de pest in vanwege de grootschalige aanslagen op de sociale zekerheid van die vorige regering.

Mensen wilden iets anders dan het neoliberale beleid waar de VVD, sterker nog dan het CDA, in verkiezingstijd mee leurde. Daarom rekenden mensen in groten getale af met de VVD en stemden mensen in groten getale op de SP. Het idee dat de VVD alleen maar haar boodschap wat beter moet brengen om weer kiezers terug te halen - het is een arrogant idee, het is minachting jegens degenen die de VVD de rug toe keerden. Het is dezelfde arrogantie die zo duidelijk was bij het referendum over de Europese Grondwet, de houding van 'wij hebben gelijk, de mensen hebben het alleen niet goed begrépen'.

Maar wat mij betreft gaat de VVD maar lekker verder op de door haar ingeslagen dwaalweg. Ik hoop alleen dat als iemand ergens het liberalisme vindt, in de berm van de weg, dat die het dan meeneemt, koestert en verzorgt en er zuiniger op is dan de VVD die het daar zo achteloos heeft neergegooid.

Rutte wil racisme legaliseren

Mark Rutte gaat de concurrentieslag om racistische kiezers aan met Geert Wilders. Dat blijkt uit zijn reactie op de uitspraak van de Haarlemse rechtbank. Die rechtbank heeft de VVD-leider veroordeeld wegens het aanzetten tot rassendiscriminatie.

De zaak speelde in 2003, toen Rutte staatssecretaris was van Sociale Zaken. Hij adviseerde gemeenten toen via een brief dat ze bij het bestrijden van uitkeringsfraude mensen van Somalische herkomst extra in de gaten moest houden. Aanleiding was de zaak van een Somalische man die "op grond van uiterlijke kenmerken door sociale rechercheurs werd staande gehouden. De man weigerde vervolgens rechercheurs toegang te geven tot zijn woning, waarna hij zijn uitkering verloor. Hij vocht dit aan en heeft nu gelijk gekregen van de rechter."

De rechtbank vond "het verzoek aan de gemeenten discriminatoir en in strijd met de grondwet. De rechtbank spreekt van 'discriminatie naar ras, omdat het hier een groep mensen van Somalische afkomst betreft, ongeacht de nationaliteit van de betrokkenen.' ". Aldus het bericht in de NRC waar ik dit aan ontleen.

Het is goed en hoognodig dat nu eens luid en duidelijk is vastgesteld dat het aanmerken van hele bevolkingsgroepoen als crimineler, meer geneigd tot fraude of wat dan ook, doodgewoon discriminatie is, racisme, en nog in strijd met wet en Grondwet ook. Schokkend - maar toch eigenlijk ook weer niet - is de reactie van Rutte zelf. Die vindt zijn handelswijze destijds helemaal in orde. "Rutte zou de brief die door de rechter als discriminerend is beoordeeld opnieuw sturen als hij nog staatssecretaris was", aldus Nieuws.nl . Het ging immers om het bestrijden van fraude, niet om discriminatie? Rutte 'mist' hier het 'detail' waar de rechter op wees: dat je, precies in het bestrijden van discriminatie dus niet mag discrimineren.

Maar Rutte ging verder. Als zijn handelswijze dan inderdaad volgens de huidige wet niet kan, dan moet de wet dus maar worden veranderd, zo zie hij volgens hetzelfde bericht. Anders gezegd: Rutte wil racisme niet slechts gedogen, maar rechtstreeks legaliseren. En aangezien het verbod op racisme wortelt in het discriminatieverbod in artikel één van de Grondwet, pleit hij impliciet voor het afschaffen daarvan - zoals Pim Fortuyn en Geert Wilders al eerder deden.

De opstelling van Rutte laat zien hoe weinig liberaals er nog over is in het gevestigde liberalisme. Immers, ooit stond liberalisme toch ook voor het opkomen voor individuele rechten en vrijheden, op basis van gelijkwaardigheid? Dat houdt dan in dat mensen beoordeeld worden op wat ze doen, op hun persoon - niet op hun huidskleur of afkomst. In de woorden van Martin Luther King in zijn 'I have a dream'-toespraak uit 1963, een hoogtepunt in de strijd voor gelijke burgerrechten van de zwarte bevolking van de VS: "Ik heb een droom dat mijn vier kleine kinderen op een dag in een land zullen leven waar ze niet zullen worden beoordeeld op de kleur van hun huid maar op hun karakter." Dat is een liberaal geluid, maar liberalen als Rutten vegen er hun achterste mee af. Links moet dat stuk liberale erfenis met hand en tand verdedigen, en meer dan dat.

Heel erg alert is links daarin helaas niet. De rechterlijke uitspraak vond zaterdag 19 mei plaats, net als de reactie van Rutte. het NOS-journaal had er een goed stukje over, met Jelle Klaas aan het woord, de advocaat van de Somalische man die van de rechter gelijk had gekregen. Maar daarna: stilte alom, ook ter linkerzijde.

Geen stevig geluid waarin bij de uitspraak van de rechter werd aangeknoopt om racistisch opsporingsbeleid en de bijbehoren de retoriek onderuit te halen. Geen explosie van verontwaardiging wegens Rutte's pleidooi voor gelegaliseerde discriminatie. Kennelijk zien mensen het gebeuren als een los incident, niet echt belangrijk. Dat lijkt me een gevaarlijke vergissing. Dat moet veranderen voordat de verdere Fortuynisering van de gevestigde politiek nog veel dieper wortel heeft geschoten.