Verdonk, Wilders, Fortuyn en Rutte

Nog geen week geleden lanceerde Rita Verdonk haar TON: Trots op Nederland. De peilingen liegen er niet om: Maurice de Hond ziet al 23 zetels weggelegd voor TON als de Tweede Kamerverkiezingen nu zouden plaatsvinden. De klapper die ze daarmee maakt, is schrikbarend.

Ja, veel van die zetelwinst gaat ten koste van Wilders en zijn PVV. Die zou volgens deze peiling 12 zetels krijgen. Dat zijn er maar liefst 12 minder dan een week eerder – maar nog wel drie meer dan zijn huidige zetelaantal in de Kamer. De onverhoeds grote steun die Verdonk in haar eerste week vergaart, lijkt de ogenschijnlijk onstuitbare opmars van de Wilders-beweging ontregeld te hebben, althans tijdelijk.

Rechts: verdeeld maar versterkt

Wilders en Verdonk zijn concurrenten waar het rechtse kiezers betreft. Maar zijn we ook van hetzelfde laken een pak? Zijn het eenvoudig communicerende vaten, zodat de groei van de één de krimp van de ander betekent? Maakt de strijd tussen diverse rechtse formaties – Verdonk, Wilders, maar ook de restanten van de VVD – de rechterzijde zwakker vanwege de onderlinge verdeeldheid?

Jan Marijnissen reageerde al op de opkomst van Verdonk met: "hoe meer verdeeldheid binnen rechts, hoe liever het me is." Op een abstracte manier zit hier iets in: een verdeeld rechts is zwakker dan een eensgezind rechts, als andere factoren buiten beschouwing blijven. Toch is dat in de huidige situatie te simpel gezicht: de bliksemsnelle opmars van verdonk drukt misschien Wilders tijdelijk in de marge, maar oefent tegelijk een druk uit op de VVD om zich rechtser ter profileren.

Zo was het opvallend dat Rutte op de dag dat Verdonk haar TON de heuvel van de macht op begon te rollen, opeens sprak van 'ons rechtse liberale verhaal'. Dat woord réchts werd door Rutte eerder nooit zo beklemtoond. Nu opeens wel. Rutte stort zich daarmee openlijk in de strijd om de rechterzijde. Wie dacht dat de VVD, na de aderlating die de breuk met Verdonk betekende, zich gaat omvormen tot een links-liberale rest-partij die fusiebesprekingen met D66 kan beginnen, heeft het hoogstwaarschijnlijk mis.

De titanenstrijd tussen de rechtse kopstukken Wilders, Verdonk en Rutte zal onderling wat schade en kneuzingen opleveren. Maar die lijkt in het niet te vallen bij de schade die rechts gezamenlijk de linkerzijde nu al toebrengt. Dat is ook niet vreemd: als rechtse politici tegen elkaar gaan opbieden, versterkt dat de reactionaire retoriek in het hele politieke debat. Dat trekt de hele politieke atmosfeer naar rechts.

De getallen van de peiling van De Hond laten het al zien. TON 23 zetels, Wilders 12, de VVD 14. Tel dat bij elkaar op, en je hebt 49 zetels. Vergelijk dat met de 21 (VVD) plus 9 (Wilders), samen 30, zetels. Samen zijn de VVD plus de rechtse afsplitsingen daarvan er dus 19 zetels op vooruitgegaan. Ook een vergelijking met vorige week is instructief. Toen had Wilders nog 24 zetels, en de VVD 18. Samen dus 42 zetels. Dat is 7 minder dan momenteel, nu Verdonk zelf meedoet. Rutte, Verdonk en Wilders maken niet alleen ruzie om de verdeling van een vaste rechtse kiezersgroep; al ruziënd doen zij die kiezersgroep groeien. Verdeeld en al, rechts is in opmars.

Inwisselbaar?

Betekent dit dat de drie rechtse clubs inwisselbaar zijn? Dat nu lijkt mij zeer onjuist. Rutte profileert de VVD als partij van zestig jaar oud, geworteld in de maatschappij, met grote bestuurservaring en stevig verantwoordelijkheidsbesef. Stem op ons, en begin niet weer een ongewis avontuur zoals we dat eerder met Fortuyns LPF zagen. Dat is wat Rutte probeert uit te stralen. Voor hem geen frasen over 'nieuwe politiek': zijn VVD is deel van het Haagse establishment, en wil dat weten ook. Degelijk en bezadigd rechts liberalisme, dat is wat Rutte probeert neer te zetten

Hoe anders is dat met Verdonk en Wilders. Allebei tappen ze uit het klassieke Fortuynistische vaatje van de ‘nieuwe politiek. Allebei zetten ze zichzelf neer als buitenstaander, als rechtse rebel tegen establishment, Haagse politiek, gevestigde orde. Wilders gooide er in 2005 al een heuse 'Onafhankelijkheidsverklaring' van die gevestigde orde tegenaan. Verdonk wil met haar TON een plek bieden voor wie "zich al lange tijd niet meer vertegenwoordigd voelen door de Haagse bestuurderselite." Ze "wil een politieke beweging op gang brengen die de belangen van de Nederlanders boven de belangen van de partij-bobo’s plaatst", zo lezen we op de website van TON. Dat zij als bijna-lijsttrekker van de VVD en eerder als minister namens die partij zelf een weggelopen partij-bobo is, mag duidelijk zijn. Net zoals Wilders’ geschop tegen de Haagse elite niet mag doen vergeten dat hij, met zijn loopbaan als VVD-kamerlid en tekstschrijver voor VVD-baas Bolkestein in de jaren negentig, zijn wortels in diezelfde elite heeft.

Fortuynistisch...

In de rechts-rebelse aanpak betonen Verdonk en Wilders zich beiden klassiek Fortuynistisch. Ook het nationalisme van allebei delen ze met Fortuyn. Wilders predikte al een nieuwe Gouden Eeuw. Verdonk maakt 'Trots op Nederland' zelfs tot naam van haar politieke operatie. Dit tot misnoegen van het CDA, die vindt dat ze recht op die kreet heeft omdat die in een eerdere verkiezingsleus van die partij zat. Blijkbaar kun je zelfs op chauvinistische retoriek octrooi aanvragen.

Op het punt van organisatie echter zien we een breuk met het Fortuynisme van 2002. De oude LPF was een partij, met leden, zeggenschap, de hele mikmak. Zonder bindmiddel Fortuyn viel het hele zaakje ruziemakend uit elkaar en nam daarbij nog het eerste kabinet Balkenende mee ook in de teloorgang. Dat soort chaos willen zowel Wilders als Verdonk vermijden. Dus zetten ze allebei een beweging op, waarbinnen maar één iemand zeggenschap heeft: de Grote Leider of Leidster.

Zowel Verdonk als Wilders zetten de erfenis van het Fortuynisme voort, maar breken met organisatorische kinderziekten die met de pijlsnelle opmars van dat Fortuynisme samenhingen. De verwantschap tussen Geert en Rita wordt breed gezien, en heeft zelfs al tot minstens één mooie Verdonk-grap aanleiding gegeven. Gevonden op het weblog van Anja Meulenbelt, die er ook een prachtige illustratie bij heeft:

"Rita Verdonk komt bij de kapper. De kapper vraagt: 'hetzelfde als vorige keer?' Rita antwoordt: 'nee, doe maar iets wilders…' "

...maar niet hetzelfde

Hier en daar gaat commentaar zelfs in de richting dat Verdonk nog agressiever-rechts is, eerder in de fascistische hoek geplaatst mag worden, dan Wilders. Zo is er de, op zichzelf vermakelijke, column van Nico Dijkshoorn op nu.nl, onder de titel: “Niet Trots Op Nederland”. Een paar citaten: "Misschien dat Rita er een geslachtsoperatie voor over heeft en eindelijk eens haar snor laat groeien om een echte Ton te worden". En: "Ik denk zomaar dat ze in Duitsland 1933 deze partijnaam graag zelf hadden verzonnen. Trots op Duitsland."

In zijn conclusie dat "trots zijn op het land waar je toevallig bent geboren" een "waanidee" is, en gevaarlijk bovendien, kan ik mij vinden. Maar dat waanidee is bepaald geen exclusief domein van Verdonk en haar TON. Zijn roep om "een nieuw geluid(…) Nooit meer Nederland", is maar al te raak. Maar TON te makkelijk in verband brengen met Hitler en nazi-Duitsland lijkt mij buiten proporties en verkeerd.

Wilders en Verdonk zijn allebei leerlingen van Fortuyn. Maar de fascistische dynamiek die bij Professor Pim opdook – en die bij Wilders aantoonbaar aanwezig is – ontbreekt bij Verdonk. TON is gevaarlijk rechts, maar opereert uiteindelijk binnen de politieke hoofdstroom, al haar retoriek ten spijt. Wilders plaatst zich daar op agressieve wijze buiten. Een vergelijking in beeldspraken maakt dat wellicht duidelijker.

Stel je de huiskamer van Rita eens voor. Iedereen, mits voorzien van paspoort of minstens geldige verblijfsvergunning, is welkom, en er is voor iedereen ook zitplaats. Gevraagd wordt om de omgangsvormen in acht te nemen, zich netjes te gedragen. Er hangt een oer-Hollandse sfeer van lichtelijk benepen gezelligheid met een koekje bij de thee. Maar mensen van niet-Nederlandse achtergrond, herkomst en religie worden niet geweerd. Ook de imam is welkom in Rita’s theekransje – zolang hij Rita maar netjes de hand schudt. Moslims kunnen aanschuiven, als zij het hen door Verdonk toegedachte ‘korte lontje’ tenminste bij binnenkomst in de daartoe neergezette emmer met bluswater deponeren. Vluchtelingen wordt weliswaar om verblijfspapieren gevraagd, maar krijgen vervolgens ook een plekje.

Anders gezegd: in het wereldbeeld van Verdonk moeten vluchtelingen, moslims, andere mensen met een niet-Nederlandse achtergrond zich aanpassen en aan de regels houden, van hen wordt meer gevraagd dan van de zogeheten autochtone Nederlanders. Dat maakt ook Verdonks wereldbeeld inherent racistisch van strekking. Maar van het agressieve uitsluiten bij voorbaat van hele bevolkingsgroepen is bij Verdonk geen sprake. Haar islamofobe racisme werkt indirect. Het is meer gericht op aanpassing en je naar de regels voegen dan op uitsluiting en erger.

Hoe anders gaat dat toe bij Wilders. In zijn imaginaire huiskamer komt geen imam, met of zonder handdruk. En wie zich aan de deur meldt van huize-Geert met een hoofddoek om, krijgt met een tweetal stevige lijfwachten te maken die het 'extremistische' kledingsstuk afdoen, en bij weigering de bezoekster de toegang beletten. Wie er uitziet als Moslim krijgt een verklaring ter ondertekening voorgelegd: 'Ik bezit geen Koran'. Anders kom je er natuurlijk sowieso niet in bij Wilders. En de moslim die zich deze vernedering laat welgevallen, zal aan de vijandige blikken van de andere, overwegend spierwitte, gasten merken dat hij of zij toch niet echt welkom is.

Anders gezegd: in het wereldbeeld van Wilders helpt zelfs aanpassing nauwelijks. Het islamofobe racisme van Wilders is veel directer, veel explicieter. Wilders sluit wèl bij voorbaat hele bevolkingsgroepen uit. Bij hem gaat het wèl om uitsluiting, en om dreiging met deportatie ook.

We kunnen het nog anders zeggen. De huiskamer van Rita doet denken aan de jaren vijftig waar zoveel rechtse mensen een geïdealiseerd beeld van hebben. 'Toen was geluk heel gewoon', dat werk. Bij Geert krijg je het gevoel alsof zijn heimwee toch nog vijftien tot twintig jaar langer teruggaat, naar de late jaren dertig - of de vroege jaren veertig. En bij aan Wilders verwante politici denk ik vrij snel aan Flip Dewinter van het Vlaams Belang. Bij Verdonk komt toch eerder Berlusconi in gedachten, de Italiaanse ex-premier Berlusconi, met een verwante gelikte media-operatie en verwante kreten, 'Trots op Nederland', 'Forza Italia', het ademt dezelfde sfeer.

Zelfs in de favoriete thematiek van Wilders en Verdonk zie je verschil. Wilders komt altijd en eeuwig met de Islam aanzetten als hij ergens tegenaan wil schoppen en aandacht zoekt. Verdonk niet. Haar lijstje van problemen die zij 'daadkrachtig' aan wil pakken opent heel vaak met een heel ander thema: het fileprobleem.

Verdonk en haar TON manifesteren zich in thematiek en stijl als het ware als een uitvergrote Telegraaf, omgevormd tot politieke formatie. Dat is allemaal gevaarlijk rechts, en daarmee erg genoeg. Maar het is iets wezenlijk anders dan de embyonale, onvaste maar wel degelijk aanwezig fascistische dimensie die het verschijnsel-Wilders eigen is. Wilders en Verdonk vertegenwoordigen allebei een ernstig, maar geenszins identiek, gevaar.

Zie over deze en aanverwante zaken ook "Tegen de Nederlanderigheid" en "Ondernemerstrots met vlaggetje erop" dat ik schreef en dat op het weblog van de Internationale Socialisten te lezen is.