Wedstrijd op de rechterflank

Laat ik eens een voorspelling ertegenaan gooien. Mark Rutte is binnen een week geen VVD-leider meer. Of, als hij dat nog wel is, dan is een zo groot deel van de fractie eruitgestapt dat het leiderschap ervan niet veel meer voorstelt. Zoals het nu gaat, koerst de VVD aan op een regelrechte splitsing, tussen degenen die Verdonk steunen, en degenen die achter Rutte blijven staan, ook nu hij met Verdonk gebroken heeft.

De VVD-crisis blijkt uit reacties van prominente VVD-ers. Hans Wiegel, de opper-VVD-er bij uitstek, is "ontdaan" over de stap van Rutte. Frans Weisglas, bekend als ex-Kamervoorzitter maar ook als prominent VVD-er noemt Verdonks vertreek "desastreus" voor de partij, en vindt: "de fractie had er nog een nachtje over moeten slapen". Binnen de fractie steunden drie mensen Verdonk: Hans van Baalen, Fred Teeven en Charly Aptroot. Van Baalen blijft de VVD-fractie trouw na de breuk, maar de andere twee denken na over hun positie.

Intussen noemt Jules Maaten, VVD-fractieleider in het Europese parlement, de beslissing van Rutte een "moedig besluit", zegt partijvoorzitter Jan van Zaanen dat de beslissing "onvermijdelijk was" en meldt ex-minister Zalm dat het "jammer maar onvermijdelijk" was dat het zover kwam. Verontrustend genoeg voor Rutte voegt hij er wel aan toe dat volgens hem Verdonk het morele recht heeft haar zetel te behouden, vanwege de vele voorkeursstemmen. Een oproep aan Apstroot en Teeven om in de fractie te blijven, geeft aan hoe ernstig ook Zalm de situatie inschat.

Waar de top van de VVD zo'n beetje overlangs gescheurd is - met een vorige generatie de de breuk vooral betreurt, en de huidige partijtop die Rutte steunt - daar keert een meerderheid van de VVD-aanhangers zich tegen Rutte. Volgens een peiling van Maurice de Hond vindt 52 procent van hen dat Rutte de zaak verkeerd heeft aangepakt. "De helft van de VVD-stemmers hoopt dat andere VVD-kamerleden Verdonk volgen om deel uit te maken van een eventuele groep-Verdonk" , aldus de website nieuws.nl. Een onderzoek van Een Vandaag gaf aan dat 49 procent van de huidige VVD-kiezers zelfs naar Verdonk zou overlopen, evenals meer dan de helft van de kiezers van Wilders. Dat suggereert grote kansen voor Verdonk als aanvoerster van een nieuwe partij. En het maakt de positie van Mark Rutte zo ongeveer onhoudbaar.

Hoe zal het verder gaan? Ik vermoed dat er deze avond en nacht talrijke telefoontjes gepleegd worden en e-mails heen en weer vliegen tussen kopstukken van de partij. Niet alle prominenten die zich tegen het besluit van Rutte keerden zijn daarmee ook trouwe bondgenoten van Verdonk. Lieden als Wiegel zien vooral de verdeeldheid met lede ogen aan, en zouden wel eens aan een lijmpoging kunnen werken. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat Rutte daarin meegaat; zijn leiderschap gaat dit niet overleven. Dat zou betekenen: een vrij grote VVD, met Verdonk er alsnog in, en Rutte op de achterbankjes, of zelfs dat niet. De VVD zou daarmee een nog harder rechts profiel krijgen dan nu.

Een andere variant is dat zo'n lijmpoging niet plaatsvindt, of mislukt. In dat geval staat Verdonk ijzersterk in de startblokken aan het hoofd van haar eigen partij. Of er daadwerkelijk andere fractieleden met haar meegaan, is vers twee. Dat mensen als Wiegel en Weisglas haar zullen volgen lijkt mij zo goed als uitgesloten, hoezeer zij de breuk met Verdonk ook betreuren. Maar dan nog zal de VVD een groot tochtgat aan de rechterflank voelen. En ook in dat geval is de positie van Rutte bepaald in gevaar. Gezien het feit dat een meerderheid van de achterban zich van hem afkeert, zal de verleiding voor een VVD-zonder-Verdonk om naar een nieuwe leider met een rechtser profiel uit te kijken, wel eens vrij groot kunnen zijn.

Dan is er nog de factor-Wilders. De PVV-baas heeft Verdonk al om een gesprek gevraagd, en aangegeven dat hij het jammer vindt dat Verdonk niet met hem samen wil. Zij reactie is zowel merkwaardig als begrijpelijk. Merkwaardig, omdat het moeilijk valt in te zien hoe een hard rechtse politieke formatie met twee zo toch redelijk van zichzelf vervulde zwaargewichten werkbaar kan worden. Wilders voelt zich sterk, met zijn negen zetels in de kamer en zijn 19 zetels in sommige peilingen. Maar ook Verdonk opereert vanuit een positie van kracht, met voorkeursstemmen die ook negen zetels vertegenwoordigen, en met de bovengenoemde steun in opiniepeilingen.

Dat wordt geen team; dat worden keiharde rivalen. Het is niet aannemelijk dat Wilders dat niet ziet, en het is waarschijnlijk niet het soort situatie waar hij op zit te wachten. Bovendien zijn er toch, naast overeenkomsten, ook forse verschillen. Wilders gaat in zijn islamofobie veel verder dan verdonk. En waar Verdonk zich aan de uiterste rechterzijde binnen het gevestigde politieke spectrum opstelt, is Wilders inmiddels rechts buiten dat spectrum actief.

Tegelijk is er een keerzijde, eentje die Wilders beweegt toch samenwerking te zoeken. Wilders zal ook snappen dat Verdonk ook met een eigen beweging een hele geduchte rivaal van hem is. Dat de helft van zijn aanhang, aangeeft eventueel naar een groep-Verdonk te zillen overstappen, laat het gevaar zien dat verdonk ook voor hem oplevert. Tegen die achtergrond is een poging tot samenwerking van zijn kant een rationele stap. Maar Verdonk wil niet, zo geeft ze tot nu toe aan. Dan nog heeft Wilders profijt van zijn poging: hij heeft tenminste naar eenheid op rechts gestreefd, aan hèm heeft het niet gelegen...

Daarmee komt een situatie in beeld van twee keihard rechtse politieke formaties, die allebei de afkeer van vluchtelingen, migranten, Moslims vooral ook, opstoken en een wedstrijd in kwaadaardige rechtsheid aangaan. De VVD, of wat daar van over blijft, belandt dan in een situatie waarin ze òf mee kan doen aan dat reactionaire circus, òf steeds meer een D66-achtige koers kan gaan varen - met fusie met de restanten daarvan als mogelijke uitkomst.

Wat moet links met dit alles? ja, het is best een vrolijkmakende zaak dat de VVD-top haar partij ten gronde richt in het conflict met en rond Verdonk. Dat één van de politieke peilers van de kapitalistenklasse implodeert - welk links persoon zou dat op zichzelf betreuren?

Maar de breuk met Verdonk is geen product van progressieve sentimenten bij Rutte of zo, maar enkel van het idee dat je geen twee kapiteins op één schip kunt hebben. Het is de druk die de VVD de laatste tijd voortdurend voelt in haar rechterflank, vanuit Wilders en zijn PVV, die ertoe leidt dat rechtse VVD-ers als verdonk keer op keer van zich lieten horen.

De VVD-crisis is een product van oprukkend keihard rechts, en dat is bepaald niet vrolijkmakend. Het beeld van de wedloop tussen twee, drie rechtse tot zeer rechtse partijen, gewikkeld in een wedloop wie het hardst op moslims, vluchtelingen migranten sowieso, afgeeft is dat evenmin. Het politieke klimaat dreigt verder met racisme vergiftigd worden.

Ja, je kunt stellen dat links profiteert van verdeeldheid ter rechterzijde. Soms is dat zo. Maar de boven geschetste dynamiek is geen teken van zwakte van rechts, en al helemaal niet van linkse kracht.

Was links sterk en zelfbewust, keihard in de weer tegen islamofoob en ander racisme, dan zou rechts veel meer aarzelen om de onderlinge verdeeldheid zo openlijk uit te leven. Verdeeldheid ter rechterzijde onder druk van links verzet, zou hoogstwaarschijnlijk ook langs andere breuklijnen verlopen dan die tussen Rutte, Wilders en Verdonk.

Een verenigd strijdbaar links zou bovendien de aantrekkingskracht van racisme-uit-stemmentrekkerij ondermijnen. Zo'n op dit punt verenigd en strijdbaar links ontreekt momenteel. Aan zo'n links moeten we werken, dag in dag uit.