De dubbele fout van Gunther Grass

De Duitse schrijvern Gunther Grass ligt onder vuur. In een interviw afgelopen weekend vertelde de 78-jarige auteur dat hij op 17-jarige leeftijd lid was geworden van de Waffen-SS in de nadagen van het nazi-regime. Veel mensen zijn nu kwaad op hem, meer vanwege het langdurige verzwijgen van zijn verleden dan vanwege zijn rol in de oorlog zelf. Wat valt hier van te denken?

Typisch is het dat de hele onthulling nu pas komt. Het papieren bewijs lag gewoon in een archief. Over Grass heeft Michael Jurgs een biografie geschreven. Noch de schrijver daarvan, noch enige journalist, criticus, historicus af andere alerte geest heeft ooit de moeite genomen om Grass' eerdere versie - dat hij Wehrmachtsoldaat, deel dus van het reguliere leger, was - nagetrokken heeft. En dat terwijl de man met zijn strenge oordelen over het oorlogsverleden van anderen zich ongetwijfeld vijanden heeft gemaakt die hem graag met een onthulling over Grass zelf beentje zouden hebben gelucht. Merkwaardig.

Om te beginnen was het gewoon een foute beslissing van Grass destijds. De reden die hij zelf aanvoerde is wel tamelijk bizar: in de SS vochten mensen uit tal van Europese staten in een verdedigingsoorlog voor de Europese beschaving, tegen het oprukkende Bolsjevisme. De SS als een soort Internationale Brigade, maar dan van rechts! Naief, en als het allemaal niet zo treurig was, ook wel enigszins lachwekkend. Natuurlijk, van vrije informatievoorziening was in de tijd dat Grass zijn stap zette niet echt sprake - maar hij moet toch iets hebben meegekregen van wat zich afspeelde

Er is dan ook geen enkele reden om er omheen te draaien dat Grass' besluit niet deugde, of allerlei verzachtende omstandigheden aan te voeren.Zo ben ik bijvoorbeeld niet zo te spreken over de redenering die zegt: ach, het was een jeugdzonde, hij was pas 17 jaar. Ik ken mensen van 17 die een doordachte politieke positie kiezen, wat mij betreft aan de goede kant van de barricaden. Ik wordt erg kwaad als mensen ter rechterzijde de standpunten van zo iemand afdoen als niet serieus te nemen, want nog jong. Ik werd ook kwaad zodra mijn vader mijn eigen politieke keus voor radicaal-links, de eerste keer dat ik naar de stembus mocht, afgedaan met woorden van 'ach, daar groei je wel over heen als je wat ouder bent' en dergelijke(ik was 19, maar het idee was hetzelfde). Welnu: als ik wil dat mijn eigten keuzes destijds, en de keus van zeventienjarigen nu waar ik het in hoofdzaak mee eens ben gerespecteerd word, en niet als jeugdzonde wordt afgewimpeld, dan mag ook een verkeerde keus niet worden vergoeilijkt als product van jeugdige onbezonnenheid.

Maar, zoals helaas de radicale keus van jonge mensen na verloop van tijd te vaak plaats maakt voor gematigdheid, of zelfs het plaats nemen aan de verkeerde kant van de barricaden, zo is het omgekeerde gelukkig ook mogelijk. Keuzes, op jonge leeftijd gemaakt, verdienen serieus genomen te worden, of het nu goede of verkeerde keuzes zijn. Maar mensen mogen niet levenslang op een eventuele foute keus vastgepind worden. Grass heeft in Amerikaanse krijgsgevangenschap leren inzien hoe kwalijk dat nazi-regime was. Hij is zich als schrijven en als commentator gaan keren tegen nazisme, oorlog, militarisme, herlevend Duits chauvinisme en dergelijke. Hij heeft daarmee een goede strijd gestreden en verdient daarvoor waardering. Een half jaar SS-lidmaatschap maakt geen decennia kritische betrokkenheid bij het maatschappelijke gebeuren ongedaan.

Er zijn mensen die hem nu zelfs zijn Nobelprijs voor Literatuur uit 1999 willen afpakken. Onzin, lijkt mij, het gaat hier niet om dopinggebruik bij een wielerwedstrijd. De literaire kracht van de boeken van Grass wordt op geen enkele manier onderuit gehaald door het feit dat de auteur als mens een serieuze fout heeft gemaakt en die langdurig heeft verzwegen. Opmerkelijk is trouwens dat de oproep om de Nobelp[rijs in te leveren komt van de CDU, de Christendemocratosche partij van opeenvolgende rechtse kanseliers en ministers als Adenauer, Kohl en Strauss. Je zou haast zeggen: okay, grass levert zijn prijs in - op voorwaarde dat het CDU al zijn leden met een vergelijkbaar oorlogsverleden royeert, en alle financiele steun van ondernemers die verdiend hebben aan de oorlog en de holocaust, terugstort of aan een goed doel schenkt. Grass weliswaar zijn prijs kwijt, maar het CDU onttakeld en bankroet, niet eens zo'n slechte deal misschien. Maar er moeten manieren zijn om zo'n rechtse partij te verzwakken zonder dat Grass op deze manier een trap na krijgt, dus toch maar niet...
Veel mensen zijn kwaad op Grass, en dat is wel logisch. Hij maakte zich keer op keer breed voor een kritische en openhartige omgang met het nazi-verleden. Hij drong erop aan dat mensen eventuele fouten uit die tijd eerlijk onder ogen zagen. En nu blijkt dat hem dat zelf niet gelukt was. het woord 'hypocrisie' valt, en daar zit wel iets in. Tegelijk zou het verkeerd zijn om zijn houding ten opzichte fout oorlogsverleden daarmee af te doen. Wat hij zie daarover was op zich terecht - alleen had het evenzeer betrekking op zichzelf als op anderen. Al diegenen die zich nu gerechtvaardigd voelen in het verstoppen van eigen, vaak veel grotere, fouten, nu aan Grass ook iets fouts kleeft, moeten hun zin niet krijgen.

Daarbij is het feit dat Grass zelf met zijn bekentenis komt, dat die hem niet is afgedwongen, een gunstige factor. Mensen die - en terecht! - door willen gaan met het onder ogen zien en kritisch verwerken van het nazi-verleden moeten dan ook Grass' dubbele fout niet goedpraten, maar die fout - het liefst in samenspraak met Grass zelf - gebruiken als zoveelste bouwsteen om te laten zien hoe nodig zo'n kritische verwerking is en blijft.

Het papieren bewijs voor Grass' SS-lidmaatschap vind je op "Bewijs SS-lidmaatschap Grass" , op de website van de NRC. Voor veel van de overige gegevens uit dit stuk heb ik gebruik gemaakt van "Storm grows over Grass's belated SS-confessions", uit de Guardian.