Over Wilders-als-fascist (2): wat Rick Gallagher van weerlegging bakt

"Als de Ravotr ondergetekende probeert te overtuigen van het fascistoïde krakter van de PVV dan bakt hij er tot nu toe weinig van." Zo concludeert Rick Gallagher na een uitvoerige reactie geplaatst bij deel 5 van mijn serie over Wilders, "Hoe je een fascist herkent".

Hij draagt voor dit strenge oordeel een hele reeks argumenten geen. Geen van alle maken op mij een zeer overtuigende indruk. Deels omdat ze ingaan op dingen die ik helemaal niet beweer. Deels omdat ze niet ingaan op wat ik wel beweer. Dat, en nog wat dingen meer, hoop ik in het onderstaande, te laten zien - overigens in een verwante polemisch-kritische maar persoonlijk-respectvolle geest als waartin Rick zijn reactie blijkens de afsluiting van zijn eerste commentaar bedoelt. Mijn stuk is lang, ik weet het. Maar ik vond het niet goed om de zaak op te splitsen, mede omdat ik verder wil en deze reactie niet te lang moest blijven wachten, naar mijn idee.

Over de gehanteerde methode

Ricks eerste bezwaar is dat ik niet begin met een uiteenzetting van wat fascisme eigenlijk is, maar dat ik slechts 'elementen' aandraag die Wilders' politiek op fascisme doen lijken. "Het grootste bezwaar evenwel is dat deze fragmentarische behandeling betrekking heeft op het niveau van de ideologie." Rick vervolgt dan met een uiteenzetting over de marxistische methode zoals die volgens hem gebruikt zou moeten worden om het fascisme van Wilders te analyseren. Eerst een analyse van de maatschappijvorm, met daarin de productiewijze centraal. Dan de strijd tussen klassen en dergelijke, en de conflicten binnen die klassen. Vervolgens, als derde niveau de politieke, ideologische en historische aspecten. Rick zegt het niet met zoveel woorden, maar hij verwijt mij klaarblijkelijk dat ik mijn verhaal begin bij de ideologische bovenbouw in plaats van bij de doorslaggevende materiële basis.

Rick haalt echter een paar dingen door elkaar. De vraag wat wezenlijk is, en wat slechts symptomatisch, in een verschijnsel als Wilders is niet hetzelfde als de vraag waar je een uiteenzetting daarover dient te beginnen. Marx begint Het Kapitaal ook niet met het schetsen van de structuur van de maatschappij, om vervolgens over klassenstrijd te schrijven en af te sluiten met ideologische,. historische en politieke aspecten. Integendeel. Hij begint zijn uiteenzetting met een diepgravende verhandeling over de waar , om daarin de aspecten ruilwaarde en gebruikswaarde te onderscheiden, de circulatie van waren te behandelen, de rol van geld - en geleidelijk ontvouwt hij vanuit deze nogal abstracte categorieën steeds concreter hoe de kapitalistische maatschappij functioneert, hoe ze is ontstaan, wat de dynamiek is - en waarheen ze beweegt.

Marx houdt zich dus geenszins aan het schema van Rick: waar hij mee begint komt pas in de loop van de analyse op steeds verschillende manieren naar voren, de verschillende aspecten waaraan Rick keurig een volgorde toekent, zijn bij Marx vervlochten inéén. Waar Rick een sonate of symfonie van Beethoven wil horen, met een eerste deel van thema's en variaties, een tweede en vervolgens een slotdeel, daar geeft Marx eerder een fuga van Bach met eindeloos complex doorheengeweven meerstemmigheid, tot een meesterlijk geheel verweven.

Reden waarom ik dat zeg is niet dat ik hier iets vergelijkbaars doe als Marx, integendeel. Ik kom ermee om te laten zien dat er verschillende manieren zijn van uiteenzetting, en om aan te geven dat hoe iets wordt uiteengezet sterk kan verschillen van de analyse die aan de uiteenzetting vooraf ging. Immers, Marx is zijn onderzoek dat tot Het Kapitaal leidde, niet begonnen met de abstracte studie naar het wezen van de waar. Integendeel, hij heeft eindeloos statistieken zitten verzamelen, boeken gelezen over geschiedenis, politiek, economische theorie. Als Het Kapitaal de lijn had gevolgd waarop Marx tot zijn conclusies was gekomen, dan was het een heel ander boek geworden. Hij is juist via onderzoek tot de kern gekomen, van het concrete naar het abstracte; maar heeft bij zijn uiteenzetting dat eindpunt tot vertrekpunt van zijn betoog gemaakt, en gaat dan van het abstracte naar het concrete. Hoe Marx dingen ontdekte is iets anders dan hoe hij zijn ontdekkingen bracht.

Welnu, ik hou een heel ander soort verhaal hier. De stukken in de serie houden zijn geen afgeronde analyse in, maar zijn eerder verslagen van de verkenningstochten rond het verschijnsel-Wilders. Mensen mogen meelezen met het hardop-denkwerk rond Wilders waar ik mee bezig ben. Aan de hand daarvan maak in aspecten van de ideologie, werkwijze en doelstelling van het verschijnsel-Wilders een beetje inzichtelijk, en licht ik toe waarom het hier een fascistische dreiging betreft. Ik begin dus niet alleen mijn verkenning, maar ook mijn uiteenzetting, met de verschijningsvormen, om stap voor stap tot (in de buurt van) de kern te raken. Niet alleen mijn onderzoek, maar vooralsnog ook mijn uiteenzetting, gaat hier van het concrete naar het (enigszins) abstracte.

Dat ik met de ideologie van Wilders begin is dan ook helemaal niet per se omdat ik dat de kern van de fascistenzaak vind. De reden is een andere. Ik probeer iets duidelijk te maken aan de hand van die aspecten van Wilders die eenvoudwig waarneembaar zijn, die voor iedereen, marxist of niet, te volgen zijn. Dan kom je al gauw bij zijn provocerende uitspraken, beleidsvoornemens, politieke programma terecht - bij zijn ideologie dus. De verkenning van die aspecten laat - dat probeer ik aannemelijk te maken - opvallende overeenkomsten zien met het gedachtengoed van fascistische personen en organisaties.

Maar ik maak heel erg duidelijk dat ik dit als zodanig nog niet als doorslaggevend bewijs zie. Lees mijn afsluiting van deel vijf nog maar eens. Nadat ik zijn pleidooi voor openlijke ongelijkheid heb bekeken, zeg ik "in combinatie met racisme en nationalisme is de fascistische inslag van Wilders' politiek langzamerhand toch onmiskenbaar. Maar aanwijzingen in fascistische richting, hoe onmiskenbaar ook, zijn nog geen sluitende bewijsvorming om Wilders tot fascist te bestempelen..." Ook voor mij is ideologie niet beslissend. Laat ik daar meteen aan toevoegen dat deze passage ook een weerlegging inhoudt van het volgens Rick zo fragmentarische karakter van mijn argumentatie. De elementen die ik aandraag zijn "in combinatie" een aanweizing voor een "fascistische inslag" - dus niet los van elkaar. Het gaat bepaald om meer dan - zoals Rick het noemt - "een waslijst van ideologische overeenkomsten".

Ideologie niet zo ondergeschikt

Wel denk ik dat bij het typeren van een persoon als zijnde een fascist, ideologie wel veel belangrijker is dan zowel Pepijn als Rick doen voorkomen. Fascisme is een beweging met een bepaald doel, een stroming die bepaalde opvattingen in de praktijk wil brengen op een bepaalde manier. Afzonderlijke fascisten worden wel degelijk in hoge mate gekenmerkt door een stelsel van samenhangende opvattingen, door wereldbeeld, door een ideologie. Een beweging is het inderdaad pas als de ideologie geworteld is in een specifieke praktijk, met een specifieke rol in de strijd tussen de klassen in de kapitalistische maatschappij.

Dat "het analyseren van brokstukken van de Wildersiaanse ideologie" iets anders is dan "een analyse van de reële, empirisch bestaande, objectief bestaande structuur en dynamiek van de Nederlandse klassenmaatschappij" is, was mij bekend voordat ik deze zinsnede van Rick onder ogen kreeg. Maar het analyseren van de Wildersiaanse ideologie - het gaat om meer dan brokstukken, het gaat om een samenhang erin - werpt wel licht op aspecten van dingen die in deze maatschappij gaande zijn. Ideologie heeft óók realiteitsgehalte.

De afzonderlijke fascist herken je immers wel degelijk in belangrijke mate aan zijn ideologie, en aan de wijze waarop aan die ideologie geprobeerd wordt praktisch gevolg te geven. Een analyse van een persoon als Wilders die met de ideologische aspecten begint? Ik zie niet wat daar mis aan is. Zolang het maar niet daarbij blijft steken. Maar als Rick denkt dat ik niet verder kom dan ideologie dan maakt hij dezelfde fout als Pepijn: voorbarige verwijten over een nalatigheid die je eventueel pas kunt vaststellen als de serie klaar is. Niet eerder.

Fascisme destijds

Rick legt, in nogal complexe bewoordingen, maar op zich goeddeels correct - uit, waarin volgens de marxistische traditie waarop hij zich beroept het fascisme bestaat. Het gaat om een politiek project waarin een deel van de kapitalistenklasse een diepe crisis oplost door 1. de arbeiderklasse te verpletteren, en 2. de burgerlijk-democratische verhoudingen bruut opzij te schuiven. Om dit te bereiken wordt een massabeweging gevormd van delen van de middenklasse, plus lompenproletariërs en gedemoraliseerde delen van de arbeidersklasse. "Het fascisme zocht de oplossing van de maatschappelijke crisis in de instelling van een dictatoriaal regime dat de atomisering van de arbeidersklasse effectueerde."

Ik ben het daar allemaal best wel mee eens, op één punt na. Als hij zegt "met nationalisme als principieel ideologisch cement smeedde het fascistische grootkapitaal destijd een sociale beweging wiens zwaartepunt destijds lag..." dan verwart hij de klasse ten gunste waarvan het fascisme opereert - de klasse van grote ondernemers - met degenen die daadwerkelijk een fascistische beweging smeedden.

Het was niet het "grootkapitaal" dat de nazi-partij vormde, en met racisme een SA tot hysterische dieptepunten van gewelddadigheid dreef. Het waren elementen uit de middenklasse - een korporaal/ schilder, een slagerszoon - plus enkelingen uit de grootgrondbezittende klasse (het aantal SS-ers met een aristocratische achtergrond was trouwens opvallend), die een fascistische beweging vormden, en als wezenlijk deel daarvan ook een paramilitaire organisatie. De steun van uit de grote ondernemers was aanvankelijk marginaal.

Pas toen Hitler een geloofwaardige kandidaat voor de macht was geworden omdat zijn beweging een enorme kracht had ontplooid tussen 1929 en 1932, toen begonnen grotere aantallen grote ondernemers contact met de nazi's te zoeken en op grotere schaal geld in de partijkas te storten. Niet het "grootkapitaal" - dat de nazi's met grote afkeer bezag en hen slechts steunde uit angst voor de arbeidersbeweging, vooral voor hen nog veel engere communisten - maar een naar rechts geradicaliseerd delen van de middenklasse "smeedde (...) een sociale beweging aaneen" die het vuile werk ten gunste van dat "grootkapitaal" mocht opknappen.

Over democratie

Maar ik wijd uit. We gaan terug naar Wilders-als-wel-of-geen-fascist. Nadat Rick zijn samenvatting van een marxistische theorie rond het fascisme heeft gegeven, beginnen de schermutselingen tussen hem en mij pas goed. En dan gaat het al vrij snel mis.

Na al deze uiteenzettingen vertelt Rick dat hij bezwaar maakt "tegen de mening van Ravotr dat de poging van Wilders om Moslims tot tweederangsburgers te degraderen, van deze racist ook een fascist maakt." Probleem: ik ben die mening helemaal niet toegedaan, en dat is uit de al eerder geciteerde slotzinnen van deel vijf al glashelder op te maken. Slechts in combinatie met al genoemde andere aspecten wijst het streven om Moslims achter te stellen op een fascistische inslag bij Wilders, en zelfs dan is het - hoe vaak moet ik dat herhalen voor het gelezen wordt? - niet doorslaggevend als bewijs. Dus het bezwaar dat Rick maakt is vooral een product van zeer slordig lezen, en wellicht het raden naar bedoelingen die echter nergens uit blijken. Voor iemand die beweert het marxisme als 'wetenschappelijke methode' te hanteren is dit slordige lezen toch wel tamelijk onder de maat.

Maar Rick vervolgt dan met een interessante uiteenzetting van theoretisch belang: hij legt uit dat uitsluiting van bepaalde bevolkingsgroepen niet betekent dat de burgerlijke democratie niet meer bestaat, niet wijst op het bestaan van een regelrechte dictatuur. Hij noemt voorbeelden: de staat Israël, landen als Nederland voordat bijvoorbeeld vrouwen kiesrecht hadden. Hij stelt zelfs: "Ik durf zelfs te beweren dat de maatschappelijke uitsluiting van etnische minderheden compleet compatibel is met het bestaan van de burgerlijke (!!!) democratie."

In essentie heeft hij gelijk: ook de VS in de tijd van de slavernij was geen dictatuur, net zo min als de staat Israël dat nu is. Maar "compleet compatibel" gaat wel veel te ver. Het suggereert dat er tussen het inperken van burgerrechten en het democratische deel van "burgerlijke democratie" geen echte spanning bestaat.

Ik zou toch denken dat de VS in de tijd van de slavernij, minder een (zelfs burgerlijke) democratie was dan sindsdien? En dat de invoering van algemeen kiesrecht voor mannen èn vrouwen een uitbreiding van die democratie betekende? En dat dus het ongedaan maken van zulke emancipatoire maatregelen afbreuk doen aan die (nog steeds burgerlijke, dus door het kapitalisme ingeperkte) democratie? Ja, het maakt uit als bijvoorbeeld in Israël een generaal de macht grijpt en heet beetje democratie door dictatuur vervangt. Maar het maakt toch wel degelijk ook uit of binnen de burgerlijke democratie de democratische rechten van hele bevolkingsgroepen worden ingeperkt of erger?

Daar komt nog iets bij, iets dat relevant is voor de Wilders-discussie. Ja, de VS was ook voor de afschaffing van de slavernij een soort van burgerlijke democratie. Maar die stond onder spanning, juist vanwege het voortbestaan van die slavernij. De slavenhoudende grondbezitters vormden een deel van de heersende klasse wiens positie en ambities steeds meer op gespannen voet met de democratie kwamen te staan.

Toen via democratische verkiezingen in 1860 Lincoln, de man van de Noordelijke kapitalistenklasse tot president werd gekozen, scheidden de staten waarin de slavenhouders de baas waren zich af. Om zelfs maar de burgerlijke democratie te redden was een burgeroorlog nodig, door marxisten wel de tweede Amerikaanse burgerlijke revolutie genoemd. Zo "compleet compatibel" met burgerlijke democratie is de uitsluiting van etnische minderheden nu ook weer niet.

En degenen die de erfenis van de slavenhoudersstaten hooghouden, mèt het bijbehorende racisme, degenen die met de vlag van de zuidelijke Confederatie zwaaien, of ze nu in de rechterflank van de Republikeinse partij opereren en rechtstreeks bij de Ku Klux Klan - het zijn nauwelijks serieuze burgerlijke democraten. Voor sommigen van hen lijkt de typering "fascist" toch niet misplaatst...

Dat brengt ons terug bij Wilders. Ik schrijf, naar aanleiding van Wilders' idee om het gelijkheidsbeginsel van artikel 1. van de Grondwet te schrappen: "ongelijkheid als principe, en niet als uitkomst - dit is een wezenlijke breuk met zelfs de beperkte burgerlijke vorm van democratie die Nederland kent." Dat is, zo zie ik nu, een problematische formulering. "Inbreuk" in plaats van "breuk" was al beter geweest.

Het probleem zit erin dat je de zin op twee manieren kunt uitleggen. Je kunt erin lezen dat, als dit ongelijkheidsprincipe wordt doorgevoerd, Nederland dan geen burgerlijke democratie meer zou zijn. Dat zou onzin zijn, om redenen die Rick uitlegt: ook met achterstelling van etnische groepen is een maatschappij nog burgerlijk-democratisch te noemen als er een gekozen parlement functioneert, met het bijbehorende staatsbestel. Wel zou het die burgerlijke democratie minder democratisch maken. Een totale breuk is het niet, een serieuze inbreuk echter wel.

Maar mij ging het om iets anders, namelijk om wat dit voorstel zegt over degene die het voorstel doet, over Wilders dus. Het slopen van het gelijkheidsbeginsel is nog geen totaal einde aan de burgerlijke democratie in Nederland. Maar dat Wilders het gelijkheidsbeginsel openijk en principieel wil slopen, laat wel zien dat hij op een wezenlijk punt breekt met die democratie. Het tekent hem, als openlijke antidemocraat. Dat stel ik vast, net zoals ik zijn racisme en zijn paranoïde nationalisme vaststel. Een racistische nationalistische antidemocraat - daar ben ik tot nu toe aanbeland. Verwantschap met fascistische ambitie en opvattingen meen ik daarmee wel degelijk te hebben aangetoond.

Kansloze fascisten zijn ook fascisten

Rick ziet dat ik met het wijzen op de autoritaire dynamiek die voor uitvoering van Wilders' neoliberale program volgens mij vereist is "eindelijk in de buurt van het 'wezen' van fascisme" ben gekomen. Maar het is hem allemaal nog niet goed genoeg. Met zwaarwichtige verwijzingen naar het marxisme als "'realistische 'theorie" die de "ontwikkelingen van een bestaande maatschappij analyseert in plaats van hier een normatief gefundeerde fantasie tegenover stelt" klaagt hij dat ik er niet in slaag om te laten zien waar toch die "klassenbeweging" is die vandaag de dag naar fascisme neigt. De militante middenklasse, de kapitaalsgroepen die deze middenklasse opstoken om de arbeidersbeweging te verpletteren - ik laat ze niet zien, en dat is , marxistisch gezien, klaarblijkelijk een doodzonde.

Ik herhaal het nog maar eens: de serie is nog niet af! Op delen hiervan ga ik nog in. Maar mijn doel tot nu toe is veel bescheidener dan het via kunstgrepen opleuken van Wilders als aanvoerder van een - inderdaad niet-bestaande - gigagrote fascistenbeweging. Ik ben slechts bezig met de politicus Wilders als fascist neer te zetten. En dat is - nogmaals - niet uitsluitend, maar wel in hoge mate, een kwestie van het ontleden van de ideologie, en het relateren daarvan aan een in de kapitalistische maatschappij gewortelde politieke ambitie. Dáár ben ik mee bezig.

Klagen dat ik niet tegelijk nog met iets heel anders bezig ben is doodgewoon ook nog eens off-topic, hoe vaak het woord klasse, klassenfractie, grootkapitaal, maatschappijformatie en crisis ook worden herhaald, en in wat voor gewichtige combinatie ook. Het is een beetje alsof een schrijver van limericks wordt verweten dat zijn creaties niet voldoen aan de eisen die men aan een sonnet mag stellen. Het is alsof een countryzanger te horen krijgt dat hij slechte aria's in een opera aan het zingen is.

En al klagend sluipen de denkfouten binnen. Ik citeer: "Dat de preconditie voor de realisering van Wilders' programma bestaat uit de vestiging van een dictatuur (wat ik overigens betwijfel), creëert nog niet de klassenbeweging die een dergelijke herstructurering kan verwezenlijken." Dat Wilders op dictatuur af zou moeten koersen als hij zijn doelen werkelijk wil bereiken, wil niet zeggen dat hij daar ook de machtsmiddelen voor heeft. Dat is wat hier na enige ontcijfering kennelijk staat. Maar dat is de kwestie nog helemaal niet. Ik ben Wilders aan het typeren. De inschatting of zijn project kans op succes heeft is een eventuele volgende stap in de analyse. Niet alles tegelijk!

Rick zegt ook nog: "Als, zoals de Ravotr meent, het programma van Wilders de instelling van een dictatuur vereist, dat ins het enige mogelijke resultaat van de huidige stand van zaken dat er van een integrale uitwerking van het programma van Wilders geen sprake kan zijn." Dat is zeer wel mogelijk, maar dan nog: de "huidige stand van zaken" kan veranderen. Als het al zo is dat, zoals Rick betoogt, "de huidige crisis van het kapitalisme(...) vele malen minder" is dan in de jaren dertig toen de nazi's opkwamen, dan moet daar meteen bij dat zoiets kan veranderen. Het kapitalisme is, om maar eens in een taal te spreken die Rick zo graag hanteert, is een dynamisch en contradictoir systeem waarin de opeenhoping van tegenstellingen tot uitbarsting komt in steeds weerkerende crisisverschijnselen met potentieel catastrofale gevolgen. Anders gezegd: wat zo is hoeft niet zo te blijven.

Maar er is nog iets. Misschien is het project van Wilders vooralsnog kansloos. Laten we het hopen en tot zijn kansloosheid bijdragen! Maar dat zegt niets over de vraag of hij wel of geen fascistisch politicus is. Je hebt ook mislukte fascisten, gesjeesde fascisten, kansloze fascisten. De tegenwerping van Rick raakt, zoals te vaak in dit stuk, niet aan wat ik betoog, maar aan wat hij denkt dat ik betoog, of wat hij vindt dat ik, als serieus marxist, zou moeten proberen te betogen en bewijzen.

Over marxistische categoriën

Soms krijgt Rick's streven om mij te kapittelen voor de vermeende afwezigheid van marxistische analyse trouwens wat koddige, maar ook verontrustende, trekjes. Als hij tracht te weerleggen dat Wilders bezig is méér te doen dan langs electorale weg steun bouwen, dan schrijft hij: "Als Wilders "boze mensen"(lekker marxistische categorie trouwens) wil gebruiken als 'stormram'..."

"Lekker marxistische categorie"!? Vanwaar die vraag, beste Rick? Is de implicatie hier dat "boze mensen" voor marxisten een ontoelaatbare zinsnede (pardon, 'frase' zegt de officiële marxist geloof ik liever) is, en dat ik "wildgeworden kleinburgers" had moeten neerpennen, of "losgeslagen lompenproletarische elementen"? Moeten we, juist als marxisten, ook niet zoeken naar woorden die ook door niet-marxisten een klein beetje te volgen zijn? Moet marxistisch woordgebruik dienen ter verheldering - of alleen als vertoon van orthodoxie?

Ik stel er juist op mijn weblog een eer in om, als marxist, de werkelijkheid te beschrijven en te anaalyseren zonder keer op keer het, te vaak als elitair jargon werkende, typerende marxistisch woordgebruik te hanteren. Soms moet je precies zijn en het over "arbeidersklasse" hebben. Soms is echter "brede lagen van de bevolking" net zo functioneel. Soms moet je precies zeggen tot welke klasse, klassefractie of laag "boze mensen" behoren, Maar soms is het voldoende om aan te geven dat het hier om, tsja, boze mensen gaat.

Het voordeel van "boze mensen" en "brede lagen van de bevolking" boven veel van de soort woorden waaraan Rick te vaak de voorkeur geeft, - klassenfracties, proletariaat, grootkapitaal, klassebeweging, de hele rimram - is dat de eerste woorden iets makkelijker door niet-marxisten worden begrepen. En dat is, dunkt mij, toch ook het doel van uiteenzettingen van marxisten. We moeten leren om onze marxistische theorie niet alleen zo goed mogelijk te hanteren, maar ook op een toegankelijke manier te communiceren. En dat in die communicatie het marxistische woordgebruik, de 'marxistische categorieën' niet erg prominent naar voren geschoven worden, lijkt mij eerder een voordeel dan een nadeel.

Vergelijking gaat mis

Nogmaals terug naar Wilders. Rick erkent tegen het einde van zijn reactie: "de PVV draagt zeker de potentie in zich om onder de 'juiste' omstandigheden uit te groeien tot fascisme." Maar hij zegt dan: "Maar om te beweren dat zij daarom nu al fascistisch is is van dezelfde teleologie als de bewering dat de bolsjewistische partij 'eigenlijk' de embryonale vorm van de stalinistische dictatuur was, of de bewering dat de SDAP 'eigenlijk' een voorbode was van de neoliberale PvdA."

Dat klinkt alweer zeer gewichtig, mede door dat nodeloos moeilijke woord "teleologie". De strekking is kennelijk dat ik de PVV analyseer aan de hand van waar ik denk dat het naar toe gaat, en niet aan de hand van wat ze nu waarneembaar aan het doen is. De vergelijkingen met bolsjewieken en SDAP moeten het kwalijke karakter van die methode illustreren. Maar Rick slaat de plank hier driedubbel mis.

In de eerste, maar niet de belangrijkste, plaats, heb ik het in mijn stukken vrij weinig over de PVV gehad. Ik kwalificeer Wilders als fascist. Over zijn PVV ben ik tot nu toe veel terughoudender, Rick heeft de alinea ervoor nog geciteerd hoe ik in dit verband spreek van "fascisme in nogal embryonale ... toestand". Mijn belangrijkste onderwerp is tot nu toe echter Wilders zelf.

In de tweede plaats illustreer ik zijn fascistische politiek met de opvattingen die hij nu heeft, de activiteiten die hij nu onderneemt, en de dynamiek die dat heeft. Ik leid zijn fascisme niet met terugwerkende kracht af uit de uitkomst van zijn activiteiten, zoals het woord "teleologie" en de vergelijkingen die Rick maakt, suggereren. Wel wijs ik op een dynamiek, en logica die besloten ligt in wat Wilders beoogt en hoe hij opereert. Dat is echter niet hetzelfde.

In de derde plaats - zelfs al zou ik wel 'teleologisch' bezig zijn in de door Rick bedoelde zin, dan nog gaan zijn vergelijkingen lelijk de mist in. Zowel de bolsjewistische partij als de SDAP zijn opgezet als voertuigen tot emancipatie van de arbeidersklasse. De stalinistische dictatuur en de neoliberale PVDA zijn van die emancipatie, ieder op zeer verschillende manier, een dodelijke vijand. van bolsjevisme naar stalinisme, van SDAP naar PvdA - het is een proces een verregaande verloedering, ontaarding, ontkenning van waar het oorspronkelijk om ging.

Bij de PVV is dat toch heel duidelijk anders. Zelfs als ik zou erkennen dat Rick en Pepijn gelijk hebben en dat het de PVVniet om fascisme gaat, dan nog ligt fascisme wel degelijk in het verlengde van wat Wilders beoogt. Het is er een extremer versie van, op een bepaalde manier nagestreefd. Fascisme is - ook Rick en Pepijn erkennen dat indirect - wel degelijk verwant aan aar Wilders mee bezig is. Van Wilders naar fascisme gaan betekent: drastisch de ingeslagen weg vervolgen. Van Lenin naar Stalin, of van Troelstra naar Bos betekent: drastisch de ingeslagen weg verlaten en een tegengestelde richting ingaan. Dat is toch wel heel iets anders.

Ter afsluiting

Ricks reactie kreeg een korte repliek van NKOS. Die betoogde dat er bij Wilders wel degelijk van een een fascistisch gedachtengoed en poging om een bijbehorende beweging op te bouwen is. Op diens reactie volgt een tweede reactie van Rick waarin hij nog een paar aanvullende punten maakt die aandacht vragen.

Zo zegt hij: "Ik maak bezwaar tegen redeneringen met de volgende logische structuur: 1. Wilders is gevaarlijk rechts en 2. Fascisme is gevaarlijk rechts dus 3. Wilders = fascist." Ik deel dat bezwaar. Ik wil er even op wijzen dat noch NKOS, noch ondergetekende, die fout maakt, en dat Rick het tegendeel niet eens probeert aan te tonen.

Dan zegt Rick: "het staat je natuurlijk vrij om Wilders een fascist nte vinden omdat hij een bepaald gedachtengoed heeft (...) Maar voor marxisten als Peter en mij zou dat niet het criterium moeten zijn." Daar blijf ik het mee oneens. Een fascistisch individu kun je wel degelijk herkennen aan de opvattingen van dat individu, aan diens ideologie. Dat maakt een partij waarin dat individu werkt nog niet tot fascistisch, evenmin als deelname van zo'n individue aan een regering een land fascistisch maakt. Maar ik noem bijvoorbeeld de nep-historicus David Irving een nazi - of hij nu in nazi-kringen verkeert of niet. Zijn openlijk uitgedragen opvattingen maken hem tot nazi.

Op vergelijkbare manier tracht ik te laten zien dat Wilders een fascist is. Op dit niveau is ideologie heel wat minder bijkomstig in de analyse dan Rick beweert, en ik zie niet wat daar onmarxistisch aan zou wezen. Analyse van ideologie is, juist ook in dit vraagstuk, wezenlijk. Dat die analyse gerelateerd dient te zijn aan de functie die fascistische politiek inneemt in de klassenstrijd is helemaal waar. Daar ben ik dan ook mee bezig, ook al is mijn woordkeus een andere dan Rick wellicht zou wensen.

Een slotopmerking. Rick wil mij trachten te overtuigen door een beroep te doen op ons gezamenlijke marxisme. Dat is op zichzelf uitstekend, al vind ik zijn pogingen tot nu toe niet geslaagd. Maar wel wil ik er op wijzen dat dit weblog geen marxistisch theoretisch magazine voor marxisten-onder-elkaar beoogt te zijn. Ik probeer mijn stukken welbewust te schrijven op een manier die voor niet-marxisten te volgen is. En als het zo is dat de meeste bezoekers van mijn weblog marxisten zijn, zoals Rick vermoedt, dan vindt ik dat eerder een zwakte dan een kracht.

De taak van marxisten is toch immers niet voornamelijk te bewijzen aan elkaar wie de beste marxistische analyse maakt. De taak van marxisten is om een analyse te maken die klopt - en om dat zo te doen dat niet-marxisten er de zin en het nut van beginnen in te zien. Ook dàt is realisme: ingaan op de dingen zoals ze zijn, desnoods voorbij de categorieën waarin juist ook marxisten de dingen te vaak te snel proberen te vangen.