William Blake: revolutionaire poëzie

Eén van de websites die ik vrijwel dagelijks even bezoek is het webmagazine MRzine, dat behoort bij het marxistische tijdschrift Monthly Review. Rechtsboven op die website staat elke dag een andere illustratie met hyperlink naar een andere site over een persoon of gebeurtenis, doorgaans vanwege geboorte- of sterfag van die persoon, of datum van de gebeurtenis in kwestie. Het is altijd weer boeiend om te zien welke vergeten revolutionair of genegeerde opstand op deze wijze weer even onder de aandacht komt.

Zondagavond, tijdens mijn vaste bezoekje aldaar, zag ik wie er aan de beurt was: William Blake. Aanleiding was zijn sterfdag, 12 augustus 1827. Het plaatje bevatte een hyperlink naar The William Blake Archive, een website gewijd aan het werk van deze kunstenaar en dichter.

Wie was hij? Dichter dus, een maker van gravures - maar in zijn werk en leven tegelijk rebel, messcherp waarnemer van kapitalistische wantoestanden en schepper van schetsen van menselijke bevrijding, sympathisant van de Franse Revolutie en zelf ook soms in botsing met de autoriteiten van zijn tijd. James Daugherty heeft een heldere schets van zijn leven en zijn rol gegeven, te lezen via Bookrags.com.

Zijn gedichten en andere geschriften kun je lezen op Contents: The Complete Poetry and Prose of William Blake. Helaas zijn de teksten op nogal lelijke wijze neergezet, met opmerkingen in de kantlijn en zo. Erg aangenaam lezen doet het op deze manier niet. Maar hoor ik daar niet een bevriend dichter in mijn oor fluisteren dat je poëzie ook niet on-line moet lezen , maar gewoon vanaf echt beschreven en bedrukt papier?

Enkele fascinerende observaties over leven en werken van deze poetische dwarsligger geeft Paul Foot in een boekrecensie onder de titel "A Passionate Prophet of Liberation" in de Socialist Review nr. 71, juni 1996. De mij totaal onbekende ex-Trotskistische en post-Leninistische marxist Cyril Smith schreef in 2002 het mooie artikel "Marx and the fourfold vision of William Blake", waarin hij laat zien dat de visionaire inzichten van Blake op een wezenlijke wijze verwant is aan visie van Karl Marx - als je verder kijkt dan de steriele versie die te vaak als 'Marxisme' te boek staat.

Stof tot nadenken levert hij, in combinatie met het verrijkende genoegen dat het lezen van Blakes poëzie biedt. Het betreft hier revolutionaire poëzie in drie betekenissen. Hoe hij de taal hanteert, beelden gebruikt, schrille contrasten schetst van onschuld en verschrikking, idyllische taferelen van ongereptheid die plots veranderen in visioenen van angst en terreur - het is dichtwerkt dat een ontregelende uitwerking heeft op de ontvankelijke lezeres en lezer..

Dit hangt samen met het tweede revolutionaire aspect van Blake's schrijfwerk: het onderwerp ervan. Soms bezingt hij letterlijk revolutie, zoals in - het lange gedicht dat niet voor niets The French Revolution heet. Veelal beschrijft hij hoe het proces dat als Industriële Revolutie bekend staat huishoudt in het leven van kwetsbare mensen, veelal kinderen.

De twee versies van The Chimney Sweeper zijn daarvan aangrijpende voorbeelden. Het eerste maakt deel uit van de reeks Songs of Innocence; het tweede van de serie Songs of Experience; de twee bundels horen bij elkaar en vormen samen een zeer toegankelijk hoogtepunt in Blake's poëzie.

Hoofdpersoon in beide gedichten is Tom, de jonge schoorsteenveger, een jongen in de leeftijd waarop kinderen horen te spelen of onderwijs te genieten, en geen zwaar werk horen te doen. Aan het slot van de eerste versie schetst Blake hoe Tom uiteindelijk tevreden is:

And so Tom awoke and rose in the dark
And got with our bags & our brushes to work.
Tho'the morning was cold, Tom was happy and warm,
So if all do their duty, they need not fear harm.

De tweede versie eindigt heel anders. Daarin spreekt Tom zelf:

And because I am happy, & dance and sing,
They think they have done me no injury:
And are gone to praise God & his Priest & King
Who make up a heaven of our misery.

En hier zien we meteen het derde aspect waarin Blake's werk revolutionair is: de meedogenloze afwijzing van de machten, religieus en politiek, die mensen knevelen, klein houden, kapotmaken. Heel vaak haalt Blake uit naar allerhande machthebbers, vaak op symbolische wijze.

Uit zijn werk komt iemand naar voren die, vanuit een diep religieuze visie - de man was een religieus mysticus - de opgelegde godsdienstigheid van hogerhand met grote felheid afwees. Prachtig komt dat naar voren in The Garden of Love - een tuin van liefde waarin opeens een kapel was neergezet:

And the door of this Chapel was shut
And Thou Shalt not. writ over the door

en even verder:

And I saw it was filled with graves
And tomb-stones where flowers should be
And Priest with black gowns, were walking their rounds
And binding with briars, my joys and desires.

William Blakes visie was die van een rebel, in permanente oppositie tegen de Orde en het gezag van zijn tijd. In zijn visionaire opstandigheid loopt hij vooruit op een dichter als Allen Ginsberg, en ook Bob Dylans werk uit vooral het midden van de jaren zestig is niet vrij van Blake-invoed. In een lied als Gates of Eden is die onmiskenbaar. Alleen al de titel lijkt een knipoog naar de zujuist bezochte Garden of Love van Blake.

Hoe revolutionair zijn visie ook was, Paul Foot wijst er terecht op dat Blake vrijwel geen openlijk politieke oppositie tegen de gevestigde orde voerde. Dat onderscheidt hem in ongunstige zin van die andere revolutionaire romanticus uit de tijd van Blake: Percy Blythe Shelley.

Blake's houding was er een van veroordeling, afwijzing, terugtrekking ook uit de door hem verfoeide wereld van oprukkend industrieel kapitalisme - niet van georganiseerde bestrijding. Dat lag ook in de lijn van de dissidente geloofdsbeleving die Blake kenmerkte. We treffen in hem eerder een vroege hippie dan een revolutionair activist.

Maar een te streng oordeel hierover is misplaatst: het werkterrein van hem was niet de barricade maar de poezie, zijn wapen niet het geweer maar de macht van het beeldende woord. Maar ook het soort visionaire revolte waarin Blake uitblonk hebben we als inspiratiebron zo buitengewooon hard nodig.

(voltooid 13 augustus 's middags; ik zeg het maar eventjes, omdat een half etmaal eerder al een deel hiervan online stond)