Wat moeten we met nieuw EU-verdrag?

Geen grondwet dus, maar een nieuw EU-verdrag. Dat is de uitkomst van de moeizame EU-top, afgelopen dagen in Brussel. Althans, er is een akkoord bereikt over de hoofdlijnen van een verdrag dat er dan eind 2007 moet zijn. Na ratificatie door de EU-statenzou het dan in juni 2009 in werking kunnen komen.

Daarmee proberen Europese leiders het project van Europese eenwording, zo zwaar beschadigd doordat kiezers in Frankrijk in forse meerderheid nee zeiden tegen de EU-grondwet, weer vooruit te helpen. Het is de vraag of dat zomaar lukken gaat.

Wat is er afgesproken? Veel is nog onduidelijk, maar een Europese vlag en volkslied krijgen in ieder geval geen plek in een EU-grondwet. Het Europese parlement vindt dat jammer. Ik vind het niet jammer maar vooral totaal irrelevant. Maar als de EU-kopstukken denken dat ze de goodwill van een meerderheid terug kunnen winnen door vlag en volkslied te schrappen, dan zouden ze zich wel eens kunnen vergissen.

Wat gebeurt er verder, volgens het nog te maken verdrag? Andere stemverhoudingen tussen de staten; iets meer bevoegdheden voor nationale parlementen; de mogelijkheid voor die parlementen om bij beleidsvoornemens een 'oranje kaart' uit te delen indien dat voornemen volgens zo'n parlement raakt aan zaken waar de EU niet over dient te gaan; het recht om punten op de politieke agenda van de EU te krijgen als minstens een miljoen mensen dat via een handtekening kenbaar maken. Dat is wat de berichtgeving tot nu toe domineert.

Maar in de overeengekomen tekst, waar de afspraken over het toekomstige verdrag deel van uitmaken, lezen we ook uitvoerig over meer afstemming rond het migratiebeleid en de bescherming van de buitengrenzen; meer over de stroomlijning van de interne markt, bijvoorbeeld op het terrein van de posterijen; mooie maar nogal vrijblijvende woorden over het klimaat; en een heleboel vrijwel onleesbare proceduretaal.

Balkenende is tevreden. Andere politici zijn intussen al bij voorbaat hun campagne begonnen om het verdrag aangenomen te krijgen en eventuele tegenstemmers bij een mogelijk referendum te waarschuwen. SP-kamerlid is terecht kwaad op staatssecretaris Timmermans van Europese zaken. Die zegt dat het Nederlandse lidmaatschap van de EU wel eens gevaar zou kunnen lopen als mensen in Nederland bij een eventueel referendum opnieuw nee zouden stemmen. "Chantage" , noemde Van Bommel het, en dat is het ook.

Nu het verdrag-in-wording zichtbaar is geworden, doemt echter wel de vraag op: wat voor standpunt dient links in te nemen? In 2005, rond het referendum over de EU-grondwet, lag de zaak als volgt. Die grondwet verankerde de oppermacht van de vrije markt in een bindende tekst; het voegde daar het streven naar versterking van de Europese militaire kracht aan toe, evenals de koppeling van de EU, via de NAVO, aan de buitenlandse politiek van de VS. Neoliberalisme, militarisme en imperialisme doordrenkten de tekst. Dat was voor mij een belangrijke reden om ertegen te zijn.

Maar ook toen al was er onder tegenstemmers een ander geluid te horen: 'wij' het knusse Nederland, raken 'onze' vrijheid kwijt aan dat grote enge Europa. Tegen die 'superstaat' die ons bedreigde, moesten we nee zeggen. Dat was de toonzetting van de SP-campagne tegen de grondwet.
Die 'superstaat' dreigde ook steeds groter te worden, en dat Turkije mogelijk ooit lid zou kunnen worden, bedreigde 'onze' Europese identiteit, omdat daar immers van die enge Moslims woonden. Dat liedje zong vooral Geert Wilders, die dat combineerde met de afkeer van die superstaat-als-zodanig.

Nationalisme, en bij Wilders vooral ook islamofoob racisme, doortrokken de wijdverbreide nee-stemming. Dit was een rechts nee tegen de grondwet, ook al was het dan de SP als linkse partij die van ook dit sentiment de meest prominente woordvoerder was.

Een derde reden voor veel mensen om nee te zeggen was indirecter en lag dieper. Mensen zagen dat vrijwel het complete establishment, van premier Balkenende, coalitiegenoten VVD, D66, via PvdA-leider Bos en FNV-aanvoerder Lodewijk de Waal tot zelfs GroenLinks-kopstuk Femke Halsema, de grondwet omarmden en aanprezen. Hoe harder echter de top van de maatschappij ja riep, hoe sterker de aandrang van steeds meer mensen om een luid en duidelijk nee te zeggen. Door nee te zeggen tegen de grondwet zeiden mensen feitelijk tevens nee tegen de regering, het bezuinigingsbeleid en van al degenen die daar half of helemaal in meegingen. De meerderheid tegen de grondwet was in feite de voorbode van de verkiezingsoverwinning van de SP, maar ook van Wilders, bij verkiezingen in 2006.

Het nee tegen neoliberalisme, militarisme en imperialisme was progressief. Het nee vanuit een anti-gevoel tegen regering en establishment was dat in de kern ook, al werd het niet altijd links verwoord, en ook niet uitsluitend dóór links. Het nee vanuit nationalistische afkeer van 'Brussel' was echter totaal reactionair. In de praktijk echter liepen de drie sentimenten door elkaar heen. Omdat echter vooral de afkeer van regering en beleid zo duidelijk in de nee-stem tot uiting kwam, en omdat het anti-neoliberale gevoel destijds ook door de SP in haar campagne vaak tot uiting werd gebracht, kon je zeggen dat de dynamiek van de nee-stem van juni 2005 toch overwegend progressief was. De overwinning van het nee-kamp was in de strijd tegen het neoliberalisme en de regering een zeer welkome overwinning, zoals ik destijds vrijwel direct al probeerde aan te geven.

Maar hoe zit dat nu? In de tekst gaat het vooral om procedurele zaken en stemverhoudingen. Kleine stapjes in formeel-democratische zin, vooruit, achteruit, heen en weer, staan naast enge passages over politiesamenwerking en grensbewaking. Bevoegdheden schuiven hier en daar wat heen en weer tussen 'Brussel' en landelijke regeringen. Puur afgaand op de tekst zie ik geen reden om vóór te stemmen, maar evenmin om er hard te rennen om een nee-stem te propageren. Misschien is een campagne om een referendum massaal te boycotten dan wel een goed idee?

Maar met de inhoud van het komende verdrag is kous echter niet af. Het verdrag is wellicht niet iets om je erg druk over te maken. Maar het feit dàt er een verdrag ligt doet er wèl toe. Na het nee in Frankrijk en Nederland lag het Europese eenwordingsproject vrijwel stil en heerste er in de hoogste kringen van de EU een sfeer van crisis en ontreddering. Met het verdrag, en het vertoon van eenheid erom heen, laten Europese leiders zien dat hun EU-project langzaamaan die crisis achter zich heeft, dat de zaak weer enigszins op de rails staat.

Die zaak die op de rails staat blijft een zaak waarin de belangen van Europa's grote ondernemers centraal staat, het blijft een neoliberaal Europa dat verder wordt opgetuigd en aangekleed. Voor links zou dàt alleen al een reden kunnen zijn om nee tegen dit verdrag te zeggen. Het is in het belang van arbeiders en andere onderdrukten dat de crisis, verdeelheid en ontregeling aan de top voortduurt. Dat verwart en verzwakt immers onze tegenstanders op Europees, maar ook op nationaal niveau.

Maar een campagne die om dit type van redenen een nee tegen het verdrag gaat uitdragen, zal een glashelder links geluid naar voren moeten brengen. Juist nu in de verdragstekst er weinig openlijke neoliberale narigheid staat en veel procedurele stemverhoudingspraat, is de ruimte voor rechtse geluiden tegen de 'superstaat Europa' erg groot. Daarmee dreigt een nieuwe nee-campagne een hoofdzakelijk rechtse campagne te worden.

De eerste geluiden die tegen het nieuwe verdrag te horen zijn, stemmen wat dit betreft bepaald niet hoopgevend. Hier hebben we Wilders: "Dit is een verschrikkelijk slechte uitkomst." Hij zegt ook: "De rode kaart is er niet gekomen, waardoor we als nationaal parlement niet de mogelijkheid krijgen om nee te zeggen om ons welgevallige vo0rstellen te vetoën. En mevrouw Merkel concludeerde al dat nieuwe landen aan de deur van de EU mogen kloppen." Vertaling: Nederlands onafhankelijkheid is bedreigd, en Turkije wordt niet bij voorbaat de deur gewezen. Nationalisme en xenofobie, kortom.

Van Wilders verwachten we niet anders. Maar hier is een verklaring van de SP: "Nieuw verdrag verzwakt positie lidstaten", luidt de kop. We lezen: "Volgens SP-Kamerlid Harry van Bommel was de symboliek uit het Grondwettelijk verdrag van ondergeschikt belang. 'Veel belangrijker is de positie van lidstaten ten opzichte van de Europese Unie en de mate waarin ongewenste voorstellen worden tegengehouden. het vetorecht is daarbij het sterkste wapen en dat wordt nu op het gebied van asiel, justitie, klimaat en energie zomaar opgegeven. De positie van nationale parlementen wordt met een oranje in plaats van een rode kaart onvoldoende versterkt'". Pluspunten - geen grondwettelijke status, gene minister van Buitenlandse Zaken voor de EU - compenseren dat niet. En het feit dat de Europese Commissie een vaste voorzitter krijgt baart Van Bommel zorgen; die zal "zijn functie willen aankleden en macht naar zich toe willen trekken. Dat is volstrekt ongewenst" , aldus Van Bommel.

Met dat laatste ben ik het eens: een permanent hoofd van de EU die niet via verkiezingen door de bevolking wordt aangewezen is een anti-democratische ontwikkeling. Maar verder ademt de reactie van Van Bommel en de SP de kwalijke geest van ons fijne democratische Nederland tegen het boze oppermachtige Europa. Op het gebied van nationale versus Europese bevoegdheden denkt de SP nationalistisch, langs dezelfde kwalijke lijnen als Wilders.

Links heeft in dit alles een heldere lijn nodig - en ik ben er nog niet zeker van tot welk precieze standpunt die heldere lijn moet leiden, tot een nee of tot een boycot of tot een blanco-stem. Voor stemmen betekent het EU-neoliberale project, met de bijbehorende imperiale en militaristische ambities, steunen, en dat is sowieso geen optie. Maar het linkse aanhangsel vormen van een soort van nee-campagne waarin Jan Marijnissen en Geert Wilders tegen elkaar op gaan bieden in een wedstrijd wie de Nederlandse identiteit en soevereiniteit het hoogst weet te houden, is dat evenmin.