Verkiezingen en verandering (deel 4)

Werkelijke, grondige verandering van de maatschappij staat bij de komende verkiezingen niet op de agenda. Maar stel nu eens dat dit anders was? Laten we eens een mooi rood scenario schetsen.

Stel nu dat er wèl een partij was die in haar verkiezingsprogramma aankondigde deze maatschappij grondig op de schop te willen nemen. Die partij kondigde bijvoorbeeld aan dat de grote bedrijven in staatshanden zouden komen, en dat het bestuur ocvergedragen zou worden aan de erin werkzame arbeiders of door organen die door hen gekozen en beheerst werden. De markteconomie zou vervangen worden door een systeem van planning waarin mensen via democratisch gekozen organen hun prioriteiten kenbaar zouden maken en op basis daarvan de besluiten over productie, inversteringen verdeling zouden maken. Niet langer zou de winst het centrale criterium zijn: bevrediging van behoeften zou de richtsnoer worden.

Zorg, onderwijs en openbaar vervoer zouden helemaal terug in de collectieve sector komen en uit de greep van de markt gehaald worden. Die sectoren zouden voorzien worden van enorme investeringen, en stapsgewijs gratis worden. Lage inkomens zouden onmiddelijk zeer fors verhoogd worden. Eén en ander zou betaald worden uit forse belastingen voor de rijken. Hoe rijker, hoe forser de belastingen.

Inkomens in de collectieve sector zouden aan een maximum gebonden worden: niemand hoeft meer dan een ton te vangen voor zulke functies. Tegen degenen die zouden zeggen: "voor zo'n salaris doe ik zulk werk niet! In de VS betalen ze veel meer" zou zo'n partij zeggen: "waar wacht je op? Ga maar! Wij hebben liever mensen die werk doen omdat ze erachter staan, en niet puur voor het geld."

Nederland zou uiteraard uit de NAVO stappen. Alle troepen van over de grens kwamen meteen terug, om te beginnen uit Uruzgan. De AIVD zou worden opgedoekt. De koningin zou haar functie verliezen, evenals haar paleizen. Ze zou te werk gesteld wordt in dce textielindustrie, zodat ze linten kon leren màken in plaats van doorknippen.

Stel, er was zo'n partij, een socialistische partij zogezegd. En stel - dagdromen is nog steeds niet verboden, zelfs niet door Balkenende I t/m II - deze partij boekt een enorme verkiezingszege. Ze wint driekwart van de stemmen, en kan dus gaan regeren. Ze kan het land gaan verbouwen volgens haar programma. Zal er enorm veel veranderen?

Ja en nee. Om te beginnen wordt er na verkiezingsdag, en wederom na het aantreden van de rode regering - een immens volksfeest gehouden. Eindelijk ònze beurt, zo zal het gevoel zijn. en terecht! Maar, nadat drie dagen later de mensen uit hun roes en delirium zijn ontwaakt en de immense hashwolk boven het centrum van de grote steden zou zijn opgetrokken, zou er een veel minder feestelijke realiteit zichtbaar worden.

Allereerst zou de nieuwe regering merken dat de meeste hoge ambtenaren die het nieuwe beleid moeten helpen uitvoeren, niet bepaald haar vrienden zijn. Dat komt door de hoge inkomens van die mensen - ze zijn bij de drastische veranderingen ten nadele van de rijken bepaald niet belanghebbend. Ze zijn bovendien bevriend met ondernemers, hebben vaak een vergelijkbare achtergrond, hebben bij elkaar op school gezeten, maken deel uit van minstens overlappende netwerken. Ze delen het wereldbeeld van ondernemers en van rijken in het algemeen.

Deze ambtenaren zouden bij de adviezen die ze aan de nieuw regering uit moesten brengen, keer op keer wijzen op het "onverantwoordelijke" karakter van het nieuwe beleid. Ze zouden tot voorzichtigheid manen, adviseren om de scherpe kantjes eraf te halen, eindeloos overleg te plegen met degenen wiens voorrechten door het nieuwe beleid gevaar zouden lopen. Ze zouden, kortom, een langzaam-aan-actie tegen wezenlijke maatschappijverandering gaan houden.

De ondernemers zelf zouden niet stil zitten. Zij zouden grote sommen geld overboeken naar het buitenland - waar die verdomde rooien er niet aan konden komen. Ze zouden bedrijven sluiten voor ze genationaliseerd konden worden door de nieuwe regering. Ze zouden weigeren nog investeringen te doen. De werkloosheid zou direct gaan oplopen door dit type sabotage.
De grote media - immers zelf ook een soort ondernemingen - zouden de schuld van die werkloosheid in de schoenen van de regering schuiven.

Zodra er daadwerkelijk genationaliseerd werd, zou de getroffen ondernemer meteen naar de rechter stappen. Die zou deze "inbreuk op het eigendomsrecht" wel eens kunnen verbieden, of een zodanige schadeloosstelling opleggen dat de ondernemer gewoon verder kon ondernemen in een andere bedrijfstak. Ook de rechters, die oude wetten uitvoeren en in de oude gang van zaken getraind en gewordteld zijn, zouden daarmee tegengas bieden aan een radicale verandering vanuit de nieuwe regering.

Intussen zou de rechtse pers zich niet onbetuigd laten. Nederland, in handen gevallen van een "Chavez in de delta", was aan het afglijden tot een linkse dictatuur, als we dan zowel de Telegraaf als de Volkskrant mochten geloven. De Amerikaanse ambassadeur maakt bekend dat Nederland niet de NAVO uit mocht en de troepen uit Uruzgan niet terug mocht trekken. "Nederland mag zich niet onttrekken aan zijn verantwoordelijkheid in de Oorlog tegen Terrorisme", zo zouden de kranten zijn woorden citeren. Op een vraag op een persconferentie of de VS zich hiermee niet schuldig makaten aan inmenging, zou Condoleeza Rice koeltjes antwoorden: "wie niet voor ons is in de strijd voor de Westerse beschaving, is tegen ons. De president houdt alle opties open..."

Er lekten berichten uit over frequent contact tussen Nederlandse generaals en hun NAVO-collega's en personeel van de Amerikaanse ambassade. Journalisten die berichtten over dit soort contacten kregen dreigbrieven en telefoontjes in de nacht. Demonstraties tegen de provocaties van rechts wordnen grof aangevallen door de politie. De regering maakt weliswaar bezwaar, maar de politiechef zegt dat de "openbare orde gevaar liep".

Binnen enkele maanden zou de euforie na de rode overwinning zijn omgeslagen in een wijd verbreide crisisstemming. Een harde realiteit kwam aan het licht: links kan via de stembus wellicht de regering veroveren. Maar rechts heeft en houdt ook in dat geval de macht - en aarzelt niet om die te gebruiken om haar voorrechten te verdedigen. Hoe zou de regering zich nu opstellen?

Ze zou terug kunnen krabbelen. Naar een paar symbolische nationaliseringen legt ze bijvoorbeeld het nationaliseringsprogramma stil, "voor nader onderzoek". Om de spanning tussen regering en legerleiding te verminderen wordt een vooraanstaand generaal tot minister van defensie benoemd. De regering stelt een commissie in die het NAVO-lidmaatschap toch nog eens onderzoekt. ook over de AIVD en de monarchie wordt "nader onderzoek"gedaan, om rechts niet verder in het harnas te jagen. Rechts voelt zich nu, behalve uitgedaagd, ook nog eens sterker nu ze merkt dat de linkse regering terug begint te deinzen.

De regering kan ook anders reageren en in de aanval gaan. Maar dan moet z zich laten helpen door krachten bùìten het bestuursapparaat. Ze kan aankondigen dat van elke ondernemer die zijn bedrijf dreigt te sluiten, diens bedrijf onmiddellijk genationaliseerd wordt. Ze zou dan arbeiders kunnen aanmoedigen om dat bedrijf te bezetten om de nationalisering ervan een zetje te geven. Ze kan soldaten aanmoedigen om staatsgreepplannen waar ze lucht van krijgen, uit te laten lekken.

Wat is echter waarschijnlijker? Parlementair links, hoe radicaal ook, wil de bestaande staat gebruiken om links beleid te voeren. Stakingen, bedrijfsbezettingen, beginnetjes van muiterij - het zijn zaken met een revolutionaire dynamiek, ze ondermijnen juist dat bestaande staatsapparaat. Gesteld voor de keus zal zelfs de meest linkse regering dat staatsapparaat in bescherming nemen en revolutionaire initiatieven afremmen, met sussende woorden of desnoods met onderdrukkende daden.

En àls ze echt gaat leunen om initiatieven van arbeiders en een revolutionaire rol wil spelen, dan zal ze moeten accepteren dan het zwaartepunt verschuift: wèg van de regeringsgebouwen, in de richting van de arbeiders en hun organisaties. Zo'n regering zal zichzelf dus moeten laten overvleugelen door haar steeds actievere achterban die voorop gaat lopen - geen waarschijnlijk scenario. De beste garantie dat het die kant op gata is niet wachten op de regering, maar zelf de druk op de ketel houden en van onderen dóórduwen. Weer een argument ter relativering van het idee dat je via de stembus de wereld kunt veranderen, weer een puntje in het voordeel van de in eerdere stukken genoemde "apolitieke" houding van zoveel mensen...

Veel van het hypothetische scenario dat ik hier boven beschreef is eerder vertoond. Het klassieke voorbeeld blijft Chili, waar tussen 1970 en 1973 Salvador Allende, een gekozen linkse president, probeerde het land te veranderen ten gunste van de arme mensen, de meerderheid. Hij deed voortdurend concessies tegenover rechts, en haalde uiteindelijk zelfs generaal Pinochet in de regering. Kort daarop pleegde Pinochet zijn beruchte staatsgreep. Dat was de uitkomst van een situatie waarin linkse politici bleven aarzelen en terugkrabbelen, terwijl rechts de tegenaanval voorbereidde. "A people's tragedy"van Mike Gonzales, een artikel uit de Socialist Review uit 1998, vertelt het trieste verhaal in het kort.

Vandaag de dag doet zich iets soortgelijks voor in Bolivia. Daar is in december de linkse Evo Morales met flinke meerderheid gekozen. Maar ook hij doet concessie na concessie aan de rijken. Intussen worden delen van de arme bevolking ongeduldig en eisen steviger veranderingen. Hoe dat afloopt is onduidelijk, maar de trend van de regering is in rechtse richting.

Maar of een linkse regering terugdeinst en capituleert vioor de rechtse druk, of dat ze probeert door te bijten en zich laat redden door het volk, één ding is hiermee toch wel aangetoond. Niet de stembus bepaalt de ontwikkeling, maar de activiteiten, organisatie en doelbewustheid in de maatschappij zelf. Links beleid kan niet netjes worden doorgevoerd, lanmgs parlementaire weg. het kan alleen worden doorggedrukt door stevige druk vanuit arbeiders en hun bondgenoten, langs revolutionaire weg kortom.

Voor dat laatste zijn nog twee samenhangende redenen. Als linkse politici ons van hogeraf, uit de regeringsgebouwen, een maatschappij van gelijkwaardigheid, solidariteit en vrijheid zouden "geven", dan zouden we die feitelijk alleen maar "in bruikleen" hebben. Ze zou ons evengoed weer kunnen worden afgepakt. Pas als we het samen zelf weten te bereiken, is het onze verworvenheid.

Een socialistische maatschappij werkt bovendien pas als mensen zich als vrije, gelijkwaardige en solidaire individuen gedragen. In de huidige maatschappij staat echter zo ongeveer een premie om asociaal, hebzuchtig en hardvochtig gedrag. Om dat te doorbreken moeten mensen zich als het ware trainen in ander, sociaal, solidair, gedrag.

Juist als mensen zèlf voor elkaar en zichzelf leren opkomen, dan ontdekken ze elkaars en hun eigen kracht en solidariteit. Dan ontdekken ze dat mensen bondgenoten kunnen zijn in plaats van concurrenten. In actie komen voor onze rechten is de beste opvoeding die we elkaar kunnen geven in de richting van het soort mensen dat een socialistische maatschappij kan besturen omdat het zelf zo n maatschappij heeft weten te bevechten. Revolutie is de beste scholing, de beste training om onszelf in die zin te veranderen.

Maar wat doe ik moeilijk, waarom het wiel nogmaals uitvinden? Karl Marx geeft de essentie van de gedachtengang weer, in "Voorwaarden voor de revolutie", een paragraaf in "De Duitse Ideologie", uit 1845-1846. Ik citeer niet zo vaak uit de klassieke Marxistische traditie, maar nu is er gewoon een extra goede reden voor. Daar komt-ie:

"Zowel voor het ontstaan van het communistisch bewustzijn op massale schaal, als voor het welslagen van de zaak zelf is een massale verandering van de mensen nodig, een verandering die alleen in een praktische beweging, in een revolutie plaats kan vinden; de revolutie is dus noodzakelijk, niet alleen omdat de heersende klasse op geen enkele andere manier omvergeworpen kan worden, maar ook omdat de klasse die haar omverwerpt er alleen in een revolutie in kan slagen zich van heel de oude troep te bevrijden en in staat kan zijn de maatschappij op een nieuwe grondslag te stellen."

Juist in verkiezingstijd moeten we niet vergeten om verder te kijken dan de stembus. Juist in verkiezingstijd mogen linkse mensen daarom het soort oude maar actuele waarheden dat ik aanhaalde, wel weer eens iets zelfbewuster naar voren beginnen te brengen.