Contouren van een nieuw kabinet

Langzaam maar zeker worden de contouren van een nieuw kabinet zichtbaar. We weten inmiddels dat we niet alleen premier Balkenende tegenover ons krijgen, maar ook vice-premier Bos en vice-premier Rouvoet. De stellige woorden van de PvdA-chef dat hij in de Tweede Kamer bleken - zoals in brede kring al verwacht - niet zo heel erg veel waard.

Belangrijker dan de personele bezetting is het voorgenomen beleid. Dat heeft een aantal opvallende kenmerken, die wat zeggen over de maatschappelijke krachtsverhoudingen.

In de eerste plaats wordt de ingrijpende schade die Balkenende Twee aan de sociale zekerheid en de zorg heeft toegebracht, in de kern niet ongedaan gemaakt. Het zorgstelsen blijft, net als de verslechteringen in de WAO. Van een wezenlijk herstel van de sociale zekerheid is geen sprake, en evenmin van het verkleinen van inkomensverschillen.

Fundamenten van het beleid van eerdere kabinetten waarvan Zalm de motor was - zowel de kabinetten van Kok als die van Balkenende - blijvcen overeind. Met name geldt dat voor het begrotingsbeleid, met de zogenaamde Zalm-norm. Meevallers worden verdeeld tussen het afbetalen van de staatsschuld en de verlaging van lasten voor bedrijevn en burgers. Dat eerste betekent goed nieuws voor degenen die de regering voorschieten: grote financiers. Het tweede is vooral goed nieuws voor ondernemers en voor mensen die het toch al breder hebben. Dat meevallers gestoken zouden kunnen worden in een grootschalige hersteloperatie in zorg, onderwijs, openbaar vervoer en sociale zekerheid wordt met dit mechanisme geblokkeerd.

Vooral van groot symbolisch belang is het besluit om wederom de hypotheekaftrek intact te raken. Hoieveel je ook bezit, je mag de kosten van je hypotheek aftrekken van de belasting. Zo betalen arme belastingbetalers mee aan de tweede villa van de rijken. Door de hypotheekaftrek heilig te verklaren laat ook dit kabinet zien wat het is: een kabinet van en voor de bezitters. En hoe meer je bezit, hoe meer je baat hebt bij zo'n heiligverklaring.

We zien dus in de kern geen breuk met de afgelopen kabinetten, maar het overnemen van de erfenis ervan. Van een wezenlijke koerswijziging in sociale richting is daarmee geen sprake. Dat de PvdA binnen het wordende kabinet niet de stevigheid heeft gevonden om zo'n draai af te dwingen is niet vreemd. Maar de krachten ter linkerzijde - GroenLinks, de SP, de vakbeweging en al die groeperingen die samen de linkse beweging uitmaken - hebben samen ook nog niet de kracht daarvoor weten op te brengen.

Maar het kabinet kondigt ook geen grootschalige nieuwe aanvallen op de sociale zekerheid aan. Het is pas op de plaats wat de klok slaat, rust aan het front op dit vlak. Volgens mij zijn daar twee redenen voor. De economie gaat richting hoogconjunctuur, er 's de ene financiële meevaller voor de staatskas na de ander. De bezuinigingsnoodzaak is daarmee een stuk geringer dan bij het aantreden van Balkenende Twee toen een recessie huishield.

Maar er is een tweede reden: de aanslagen die zowel werkende mensen als vooral mensen met een uitkering te verduren hebben gehad, zijn niet zonder slag of stoot doorgezet. In 2004 vond een hevige confrontatie plaats tussen kabinet en vakbeweging. Dat ging vooral over pensioenrechten. Driehonderdduizend mensen betoogden op 2 oktober op het Museumplein, in één van de grootste vakbondsprotesten van de naoorlogse geschiedenis. De weken erop gingen openbaar vervoer en metaalsector een dag op grote schaal in staking.

De regering en de vakbondstop slaagden erin de straat rustig te krijgen en een akkoord te sluiten. Meer dan het bijschaven van de allerergste plannen leverde dat weliswaar niet op. Maar de gebeurtenissen toonden aan dat een kabinet dat frontale aanvallen opent op zorg en zekerheid, een flink risico neemt.

Nu wordt ingezet op het traditionele wondermiddel voor kabinetten die confrontaties met de vakbonden schuwen: een akkoord tussejn ondernemers en vakbonden, binnen 100 dagen nog wel. "Een nieuw Museumplein vol woedende vakbondsleden, zoals het vorige kabinet al snel tegenkwam, wil de nieuwe coalitie voorkomen." Kennelijk heeft de komende coalitie geconcludeerd: geeen nieuwe aanvallen als het niet dringend nodig is. Met de economische bloei ontbreekt de urgentie.

Een derde element in het regeerakkoord zijn een handvol regelrechte concessies aan links. De huurliberalisatie gaat niet door, de huren mogen niet meer stijgen dan de inflatie. Daarmee is het laatste grote neoliberale project op dit moment van de baan, en dat is goed nieuws. Ook komt er eindelijk een pardon voor mensen die voor april 2001 asiel hebben aangevraagd en de hele tijd in Nederland woonden. Ook dat is mooi. Dubbelzinniger zijn ogenschijnlijk aardige maatregelen in de zorg. De pil en de tandartscontrole komt in het basispakket, de no-claim-korting gaat er weer uit zodat chronisch ziek mensen niet extra onrechtvaardig op kosten gejaard te worden. Maar daar staat een verhoging van het eigen risico tegenover, dus we betalen zelf voor die zaken.

Waaraan zijn met name dat generaal pardon en het afblazen van bovenmaiige huurverhoging en huurliberalisatie te danken? Ja, de PvdA zal zich hiervoor hebben ingezet, net als trouwens de Christenunie, met name waar het om het generaal pardon gaat. Trouw noemt het "een belangrijk succes dat van die hervormingen een aantakl scherpe kantjes wordt afgeslepen: de tandarts en de pil terug in hetn pakket voor de basisverzekewring, geen herkeuringen voor WAO'ers ouder dan 45 jaar, een hogere zorgtoeslag voor de lagere inkomens."

Maar de opstelling van die partijen, ook niet van de PvdA, is niet zozeer een produkt van hun hoge principes. Het zijn alweer de krachtsverhoudingen die de doorslag gaven. Zowel tegen de huurliberalisatie als tegen de dreigende deportatie van de duizenden voor wie nu een pardon is afgesproken, is langdurig actie gevoerd. Stopzetten van huurverhoging en doorvoering van een generaal pardon hebben een heel breed draagvlak in de maatschappij. Kennelijk ziet het nieuwe kabinet voorlopig af van nieuwe confrontaties rond deze thema's.

Dat d PvdA zich binnen de coalitie spreekbuis maakt voor dit draagvlak heeft nog een reden, en die valt samen te vatten met 22 november', en met name met de 25 zetels die de SP die dag behaalde. Als de PvdA zich niet op tenminste een paar linkse thema's hard zou inzetten, als ze geen resultaat zou kunnen laten zien - dan ligt de weg voor een verdere opmars van de SP helemaal wagenwijd open. Feitelijk zijn het generaal pardon het indirecte resultaat, niet alleen van hardnekkig maatschappelijk verzet maar ook van de verkiezingsoverwinning van de SP. Het zijn concessies aan links van een in essentie rechts kabinet. "Wat dat betreft is het op sommige punten duidelijk dat de grootte van de SP een duidelijk stempel op dit regeerakkoord heeft gedrukt" , zegt Jan Marijnissen. Dat lijkt me correct geconcludeerd.

Rechts wordt dit kabinet, wel degelijk. Dat blijkt niet alleen uit het overeind houden van het beleid van Balkenende Twee. Ook specifieke nieuwe plannen laten dat zien. Zo gaat dit kabinet het milieu redden - via de markt: mensen moeten minder met het vliegtuig, dus wordt er belasting op tickets geheven. Maar smerige brandstoffen een beetje duurder maken en schone energie wat goedkoper zijn gerommel in een steeds smallere marge. De drastische maatregelen waarbij uitstoot van broeikasgassen krachtdadig aan banden wordt gelegd blijven uit. Mooie woorden, dat wel. "Tot het einde van de nieuwe kabinetsperiode, in 2011, wordt een afname van broeikasgas met 6 procent voorzien. De bijbehorende maatregelen die tot deze extra reductie moeten leiden, staan niet in het akkoord", vertelt de NRC. Zo kan ik het ook.

Verder komen er bezuinigingen door afslanking van het ambtenarenapparaat, oftewel banenverlies. Wel komt er hier en daar geld voor arme wijken, onderwijs en kinderopvang. Ik vermoed dat elk kabinet, van welke samenstelling dan ook, gezien de bloei van de economie en de schrijnende problemen in arme wijken, soortgelijke dingen zou doen. Het verzachten van sopciale tegenstellingen is niet specifiek links maar past juist prima in een beleid dat rust in de tent wil.

Dan is er tenslotte het zorgwekkende visitekaartje dat de ChristenUnie in het regeerakkoord heeft gedeponeerd. Het nieuwe kabinet begint te sleutelen en te morrelen aan het recht op abortus. De over-tijd-behandeling wordt onderworpen aan de eis van een verplichte bedenktijd, zoals die bij abortus al geldt. Ook komt er een onderzoek naar de noodsituatie vanwaaruit vrouwen tot abortus besluiten. Dat laatste klinkt toch een beetje als het zaaien van twijfel of vrouwen die abortus willen plegen daar wel een goede reden voor hebben. En het eerste is een beginnende inperking van het abortusrecht. Ook gaat bekeken worden of het "recht op leven" niet in de grondwet verankerd moet worden. "Recht op leven" is code voor "verbod op abortus", immers een "aantasting" van het "ongeboren leven". Dat het deze kant op gaat is kwalijk. Dat de PvdA met zoiets akkoord gaat, is niet minder dan een grof schandaal. Hedy d'Ancona, we hebben je nodig - nu!

Hoe gaat links het nieuwe kabinet tegemoet treden? Er zijn verschillende complicaties. Omdat het kabinet zich op thema s als vluchtelingen, maar ook sociale zekerheid, niet als hard rechts profileert, krijgt het een stevige oppositie van de rechterkant te verduren. Volgens Wilders brengt het generaal pardon het land "op de rand van de afgrond", en ook de VVD is er zeer ontstemd over. Rutte heeft het er inmiddels al over dat het potverteren weer gaat beginnen.

Hiertegenover zal de verleiding groot zijn om het kabinet in verdediging te nemen. Dat is echter misplaatst. Zoals we zagen zijn de linksige beleidsvoornemens, zoals dat generaal pardon, overwinningen van de sociale bewegingen en van vooral linkse partijen. Daar hoeven we het kabinet geen compliment voor te geven. Generaal pardon, beperking van de huurstijging, minder strengheid bij WAO-keuringen - we verdedigen dat krachtdadig tegen aanvallen van rechts. Maar we weten dat de regering zelf die zaken los zal laten als de rechtse druk te groot wordt, en de linkse weerstand te klein. Iedere illusie dat de paar positieve plannen van het kabinet daar in goede veilige handen zijn moet worden tegengegaan. Dit is geen tweede Kabinet-Den Uyl, zelfs dat nog niet eens. Dit is een rechts kabinet met een keurig ingepakte PvdA.

Waar de regering gewoon rechts beleid doorzet, is de zaak helder: links zit en blijft in de oppositie, en het zal een stevige oppositie moeten zijn, met het zwaartepunt op straat. Daarbij moeten we bedacht zijn dat het uitblijven van grootschalige afbraakplannen op het front van sociale zekerheid wel eens korter kan duren dan we denken. Nu is er, zoals gezegd hoogconjunctuur. Nu kan het kabinet zich een pas-op-de-plaats permitteren. Maar als straks een nieuwe recessie inzet - wat vroeg of laat gebeurt, zo zit de markteconomie in elkaar - dan komen er nieuwe bezuinigingsplannen. En dan is de sociale zekerheid bepaald in gevaar.

Intusen zijn er kleinere rechtse plannen die afgeslagen moeten worden, en linkse eisen die moeten worden binnengehaald tegen de wil van het nieuwe kabinet in. Zo staat in het regeerakkoord dat er geen onderzoek komt naar de manier waarop de politieke steun van Nederland aan de Irak-oorlog tot stand is gekomen. Op dat vlak moet links de aanval inzetten. Tegelijk moet de druk om de Nederlandse troepen uit Afghanistan terug te halen opgevoerd worden.

Tenslotte, maar zeker niet het minst belangrijk. Jaar na jaar zijn we gewend geraakt dat op gebied van de rechten van vrouwen, homo's, het zelfbeschikkingsrecht over lijf en leden, stappen vooruit werden gezet, althans wat wetgeving betreft. Het nieuwe kabinet beoogt een trendbreuk naar rechts. Links moet vooraan staan om zelfs de bescheiden aantastingen van het recht op abortus tegen te gaan. Het mag niet zo zijn dat de VVD hier het meest linkse geluid laat horen - al was het alleen maar omdat die partij in plaats van de VVD net zozeer door de bocht zou zijn gegaan, en waarschijnlijker met groter gemak.

Emancipatie - in de breedste zin van het woord - is een links thema. Dat de PvdA haar linksheid hier verloochent, is erg genoeg. GroenLinks en vooral de SP moeten, ook op dit front, de barricaden op vóórdat een beginsucces de rechtse moraalridders onnodig zelfvertrouwen geeft. En die barricaden bedoel ik figuurlijk, maar zo nodig ook letterlijk.