Referendum ja, EU-verdrag nee - op linkse basis

Wordt het nieuwe EU-verdrag waarmee de Europese leiders het via referenda in Frankrijk en Nederland verslagen EU-grondwet hopen te vervangen, aan de bevolking voorgelegd in een nieuw referendum? Krijgen we opnieuw de gelegenheid om tegen de opgelapte versie van dit neoliberale document nee te zeggen?

Balkenende antidemocraat...

De Raad van State, hoogste adviesorgaan van de regering, vindt het niet nodig, zo werd op 13 september bekend. De regering besloot daarop om zelf geen referendum te organiseren. Bovendien hebben bewindslieden van PvdA binnen het kabinet toegezegd dat de PvdA geen initiatief van oppositiepartijen richting referendum zullen steunen - alsof ministers gaan over het stemgedrag van gekozen parlementsleden. Nog ondemocratischer is de aankondiging van Balkenende dat hij zal weigeren zijn handtekening te zetten onder een wetsvoorstel dat een referendum regelt - ook als zo'n wetsvoorstel door Tweede en Eerste Kamer bij meerderheid wordt aangenomen (De Volkskrant, 24 september).

... en PvdA geen ruggengraat

Anders gezegd: het kabinet stelt zichzelf openlijk boven het beetje democratie dat Nederland kent. En vandaag besloot de de PvdA-fractie in meerderheid dat ze niet op een referendum aandringt. Nog in juni had diezelfde fractie gezegd dat ze een referendum wilde. "Er is nu geen enkele reden om géén referendu te houden", zei fractievoorzitter Jacques Tichelaar destijds (NRC, 26 juni). Drie maanden maanden later is die er opeens wel?

Zowel het besluit van het kabinet om geen referendum te houden, als de lafhartige capitulatie van de PvdA-fractie, verdienen een harde afstraffing. Links hoort voor een referendum over het verdrag op te komen, en als we dat referendum hebben weten af te dwingen, dan hoort links het nieuwe EU-verdrag naar dezelfde papierversnipperaar te verwijzen als we dat met de EU-grondwet hebben gedaan. Een referenduum is een democratische noodzaak, en onze anti-neoliberale inzet vergt in dat referendum een overtuigend nee.

Ik weet dat ik in een eerder artikel een veel voorzichtiger houding tot uiting bracht. Steun voor het verdrag wees ik, net als nu, volledig af. maar of een nee-campagne zo'n goed idee was, betwijfelde ik destijds. Ik schreef: "Links heeft in dit alles een heldere lijn nodig - en ik ben er nog niet zeker van tot welk precieze standpunt die heldere lijn moet leiden, tot een nee of tot een boycot of tot een blanco-stem. Voor stemmen betekent het EU-neoliberale project, met de bijbehorende imperiale en militaristische ambities, steunen, en dat is sowieso geen optie. Maar het linkse aanhangsel vormen van een soort van nee-campagne waarin Jan Marijnissen en Geert Wilders tegen elkaar gaan opbieden in een wedstrijd wie de Nederlandse identiteit en soevereiniteit het hoogst weet te houden, is dat evenmin." Diverse reacties op het toenmalige standpunt vragen, juist nu, alsnog om een reactie.

Pele heeft gelijk als hij zegt dat het raar is om wèl een referendum te eisen, en het dan bijvoorbeeld te gaan boycotten als het er eenmaal is. Mijn artikel ging er teveel van uit dat zo'n referendum er sowieso wel zou komen, zodat we dáár niet eerst campagne voor zouden hoeven te voeren. De blokkade die het kabinet opgeworpen heeft, en de sabotage van een referendum door de PvdA-top, betekenen dat we een referendum inderdaad eerst moeten afdwingen. En ja, dat dient links dan te doen om vervolgens een helder nee te laten horen. dat is inderdaad wel zo consistent.

De reactie op mijn stuk van Jelle Schuurman was hartverwarmend. "Alleen RooieRavotr en ik zouden heel Arnhem en tilburg vol kunnen hangen met posters tegen het EU-verdrag", zo schreef hij onder meer. Dit is het soort elan dat links nodig heeft, en dat te vaak ontbreekt. Neem jij de posters mee, Jelle? dan maak ik de lijm klaar. En dan nemen we Nijmegen, Oss en Den Bosch als tussenliggende steden ook even mee, toch? Op zijn weblog schreef hij over de hele verdrags- en referendumtoestand trouwens een pittig stuk.

Willem Bos schreef: "Raar hoor dat je als linkse activist twijfelt aan wat je houding zou moeten zijn ten opzichte van het nieuwe verdrag en van een referendum." Vervolgens wijst hij, terecht, op het neoliberale karakter van het referendum en roept hij op tot een linkse campagne voor een referendum en voor systematische uitleg waarom "dit Eurpopa een ondemocratisch en neoliberaal Europa is."

Campagne tegen EU-document, toen en nu

Met die keus ben ik het uiteindelijk eens. Mijn probleem ligt in de door Bos uitgesproken verbazing dat een linkse activist aan zijn houding rond verdrag en referendum twijfelt. Ik zou hem het favoriete motto van Karl Marx voor willen houden: "Aan alles moet getwijfeld worden". mij lijkt het, juist ook voor linkse activisten, een goede zaak om élk standpunt, hoe vanzelfsprekend ook, af en toe eens kritisch tegen het licht te houden. Op de automatische piloot komen we niet ver.

Zo'n heroverweging is in dit specifieke geval naar mijn idee des te meer nodig omdat de politieke situatie vergeleken bij het grondwetsreferendum sterk veranderd is. Dat dienen we mee te wegen bij onze stellingname op dit thema.

Enkele verschillen springen in het oog. In de zomer van 2005 hadden we een openlijk neoliberaal kabinet, zonder deelname van zelfs maar het meest softe links , dat van de PvdA. Het jaar ervoor hadden de grote vakbondsprotesten de regering stevig in het defensief gebracht. Een brede maatschappelijke meerderheid, met als spil de georganiseerde arbeidersbeweging, vakbonden en linkse partijen, keerde zich op zijn minst tegen neoliberale excessen.

Deze anti-neoliberale/ anti-Balkenende-stemming keerde zich tegen het neoliberale EU-grondwetsvoorstel. Hoe harder de regering zich voorstander betoonde, hoe meer een door die regering getergde meerderheid die grondwet weg wilde stemmen. Alles wat enigszins gezaghebbend was in Nederland was voor de grondwet? Dan zijn wij er dús tegen. Dat sentiment: een weerzin tegen de oppermacht van markt en winstbejag, verbonden aan een afkeer van de arrogante machthebbers die dachten wel even een grondwetje erdoor te kunnen jassen. Dat was de onderliggende kracht van hetgrootschalige nee in het referendum van één juni 2005.

Dat is nu heel anders. Ja, ook het huidige kabinet is rechts. Maar deelname van de PvdA, plus de concessies die de nieuwe regering op enkele punten aan links heeft moeten doen - afremming van huurstijging, generaal pardon - maken dat het kabinet voor heel veel mensen niet aanvoelt als een rechts kabinet. daardoor is er geen overwegend linkse stemming tegen de regering. Sterker: de hardste oppositie tegen dit kabinet komt niet van SP en GroenLinks, maar van VVD en Wilders. Wie nu op anti-regeringssentimenten wil meesurfen in een nee-campagne, surft mee op rechtse sentimenten niet op de linkse gevoelens die in 2005 de boventoon voerden.

Dreigende wedloop tussen nationalisme en nationalisme

In de geluiden die nu klinken over het nieuwe verdrag merken we hoe gevaarlijk het is als links daar niet buitengewoon kritisch en scherp mee omgaat. Rond de bekendwording van het nieuwe verdrag maakte de SP duidelijk dat er wat die partij betreft een nieuw referendum zou moeten komen, waarin we opnieuw nee zouden moeten stemmen. "Een tweede referendum", zo heette een weblogstuk van Harry van Bommel al op 6 juni.

Bij die keus voor zo'n referendum en nee-stem hadden echter linkse argumenten bepaald niet de overhand. "Nieuw EU-verdrag verzwakt positie lidstaten" stelde de SP op 26 juni. De nationale soevereiniteit moest verdedigd worden tegen de Europese superstaat, zo was de teneur. Maar er is niets progressiefs aan dat standpunt. De lidstaten hebben een markteconomie, bevorderd door neoliberaal beleid. In de EU voegen ze een flink stuk van dat neoliberalisme samen. We zeggen nee tegen dat neoliberalisme - of dat nu via Brussel wordt geregisseerd of via Den Haag, of via een combinatie van beiden.

Maar we nemen het niet op vóór de Nederlandse nationale soevereiniteit tegen het grote enge Brussel. Dat zou een kwalijke tegemoetkoming zijn aan nationalisme. Een nee tegen de EU uit democratische en vooral anti-neoliberale overwegingen is iets anders dan een nee daartegen uit overwegingen van Nederlandse identiteit en soevereiniteit. En juist dat laatste geluid domineert in het SP-verhaal over de EU, veel sterker dan in 2005, en veel minder doorbroken door linksere geluiden dan destijds.

Zo is het misselijkmakend, maar nauwelijks nog verbazingwekkend dat Harry van Bommel met grote instemming het pleidooi van VVD-kopstuk Bolkestein om een referendum te houden toejuicht. "Het spreekt vanzelf dat ik zijn pleidooi steun", schreef hij. Nee, dat spreekt helemaal niet vanzelf. Dat links en rechts soms vanuit tegenovergestelde afwegingen formeel op hetzelfde standpunt belanden is één ding. Dat links de pleidooien van rechts die daartoe leiden, steunt is iets heel anders. Bolkestein is een neoliberale nationalist; links dient tegen deze EU een anti-neoliberaal en internationalistisch geluid in stelling te brengen. De SP-leiding doet dat niet, maar dobbert met de nationalistische wind mee.

Dat is des te kwalijker in een situatie waarin Wilders niet een klein en marginaal deel van het nee-geluid tegen een grondwet vertegenwoordigt, maar een veel grotere impact in het krachtenveld heeft, ook in een eventuele campagne tegen een EU-verdrag. Negen zetels in de kamer, rond de twintig in sommige peilingen. Dat is echt anders dan de situatie in 2005.

Het gevaar dat in een campagne tegen het nieuwe EU-verdrag vooral Wilders en de SP gaan scoren, en dat daarin de SP verregaand meegaat in het bespelen van enge nationalistische sentimenten - dat gevaar lijkt mij aanzienlijk. En in een wedloop tussen verschillende takken van nationalisme dreigt het hele politieke klimaat verder naar rechts, naar Wilders, getrokken te worden.

Dat maakt het perspectief voor een linkse campagne rond verdrag en referendum wel degelijk problematisch. Hoe goed je ook je linkse geluid naar voren brengt, aan de uitslag zelf kun je de impact ervan moeilijk zien. Een linkse nee-stem is in een referendum nu eenmaal niet te onderscheiden van een rechtse nee-stem. Ook in 2005 kon je het nee alleen als linkse overwinning interpreteren als je niet alleen naar de uitslag keek, maar naar de politieke situatie van die tijd, de toon van de campagne, de houding van gevestigde politici en andere maatschappelijke kopstukken enerzijds, en van een meerderheid van arbeiders anderzijds. Het nee van toen was overwegend links, weliswaar met nationalistische bijsmaak. Een nee vandaag de dag dreigt vooral nationalistisch uit de pakken, met daarnaast een links geluid op bescheiden schaal.

Om die schaal en de impact van het linkse geluid te vergroten is scherpte nodig, maar mogen we tegelijk geen afzijdige houding in de referendum- en verdragskwestie innemen. Inderdaad: het verdrag is in essentie een neoliberaal document, net als die afgestemde Grondwet. Inderdaad, het blokkeren van een referendum erover is een antidemocratische daad. Inderdaad, het is nodig daartegen te vechten, en als het referendum er komt gaan we daarin voor een scherp néé. Maar een makkelijk gevecht, op de golven van vaag-linkse sentimenten - nee, dat wordt het zeker niet.

Voor een goede aanzet tot zinnig campagnevoeren op dit thema kun je terecht op de website wijwillenreferendum.nl Daar staat een internetpetitie. Ondertekening ervan van harte aanbevolen. Toen ik zojuist even kijk naar het aantal ondertekenaars stond de teller op 5.582. Dat is nog niet echt genoeg...