Pakistan: scenario's

De noodtoestand in Pakistan gaat morgen de tiende dag in. Duizenden mensen zitten vast, opgepakt door de veiligheidstroepen van dictator Musharraf. Politie slaat demonstraties hardhandig uit elkaar. Activisten zijn ondergedoken en op de vlucht, maar gaan door met het organiseren van protesten. Hoe gaat dit aflopen?

Die vraag is van belang, en niet alleen voor de mensen in Pakistan zelf die deze staatsterreur te verduren hebben. De gebeurtenissen in dat land zijn van groot internationaal belang, om diverse redenen. Pakistan is om te beginnen niet bepaald een klein land. Het telt 169 miljoen inwoners. Het is ook geen marginale macht: het land beschikt over kernwapens en profileert zich als regionale mogendheid, in sterke rivaliteit met die andere kernmogendheid, India.

Het land is bondgenoot van de VS in de 'Oorlog tegen Terrorisme', soms tegen wil en dank maar toch. In 2001, kort na de aanslagen van 11 september, dreigde het Witte Huis het Pakistaanse regime: werk met ons mee tegen de Taliban, of anders… Of het Witte Huis werkelijk dreigde om in dat geval zelfs een oorlog tegen Pakistan te beginnen, zoals Musharraf ooit beweerde, is minder duidelijk. Maar de strekiing van de Amerikaanse intimidatie was duidelijk, en dat hielp. Een groot land met kernwapens waar de VS in haar oorlogspolitiek in de regio mede op leunt: wat er in Pakistan gebeurt, doet er bepaald toe.

De ontwikkelingen kunnen zich langs drie scenario’s ontwikkelen, met combinaties en variaties daartussen. Het bewind kan er met noodtoestandsmaatregelen in slagen haar soort van orde op te leggen aan het land, althans in de grote steden en grote delen van het land. Het bewind kan ook bezwijken onder de druk van protesten uiteindelijk van een volksopstand. Het bewind kan tenslotte ook, onder druk van protesten, gas terug nemen en een compromis met delen van de oppositie zoeken. In alle drie de scenario’s echter gaat het bewind verliezen. De manier waarop verschilt echter, en in alle drie de scenario’s ziet de winnaar er anders uit.

Een hard doorgezette staat van beleg kan de dictatuur van Musharraf een tijdlang bestendigen. Als hij maar voldoende mensen laat opsluiten of erger, als hij wat kopstukken van de oppositie wegens verraad terecht laat staan en misschien zelfs terecht laat stellen, zullen de straten van Lahore, Karachi en Islamabad steeds meer de sfeer van de straten van de Birmese steden Rangoon en Mandalay ademen. Soldaten en wapens heeft Musharraf ruim voldoende, mede dankzij Amerikaanse steun. Hij heeft al militaire rechtbanken toestemming verleend om ook burgers te berechten wegens "opruiing en landverraad". Hoe lang zo’n afgedwongen rust duurt is een ander verhaal. De democratische bewegingen in Pakistan zijn hardnekkig en veelvormig. Maar op korte termijn lijkt scenario twee, een revolutionaire volksopstand, nog niet waarschijnlijk.

Maar terwijl Musharraf orde afdwingt in de grote steden, terwijl hij advocaten laat afranselen en socialisten laat opjagen en opsluiten, verliest hij terrein tegen andere, gewapende oppositie. De 'terroristische dreiging' van Islamistische groepen, de gewapende strijd van Taliban en andere jihadistische bewegingen, is eerder sterker dan zwakker geworden sinds de noodtoestand is afgekondigd. De aanval op de Rode Moskee in juli, en de slachting die daarop volgde, lokte al een felle reactie uitlokte, met een reeks van aanslagen als vergelding.


De laatste dagen rukt de Taliban in de grensgebieden steeds verder op. Wat Musharraf in de steden aan macht weet te winnen, verliest hij ruimschoots in Waziristan en andere provincies in het grensgebied met Afghanistan. In de Swat-vallei bijvoorbeeld hebben pro-Taliban- eenheden volgens regeringsfunctionarissen 70 procent van het gebied in handen. De correspondent van Al Jazeera zegt: "Ze beweren dat de regering afgeleid is nu al haar inspanningen gericht is op het arresteren van mensenrechtenactivisten, politici en advocaten."

Meerdere factoren zullen dize jihadistische oppositie bij voortduring van de noodtoestand alleen maar in de kaart spelen. Waar protest in de vorm van betogingen steeds moeilijker wordt, zullen gewapende vormen van protest steeds meer een logische uitweg lijken. Het zijn Taliban-achtige groepen die daarin de sterkste positie hebben. Hoe groter de armoede en de wanhoop, en hoe moeilijker stedelijek democratische en linkse bewegingen het hebben, hoe meer krediet in de ogen van de bevolking ook de Islamisten krijgen.

Momenteel hebben islamisten al enig krediet, omdat ze hard tekeer gaan tegen Musharraf's medeplichtigheid aan de 'Oorlog tegen Terrorisme' vanuit de VS. Maar, al staat links tegenover die oorlog aan de zelfde kant, deze stromingen zijn deels geworteld in de Pakistaanse staat die ze nu bestrijden, en hun doelen staan lijnrecht tegenover die van links. Zij aan zij staan met deze bewegingen tegen dezelfde vijand is soms nodig, neutraliteit ntussen deze gropepen en de dicatuur van Musharraf is misplaatst. Maar dat is geen reden om de fundamentele verschillen tussen de twee politieke tradities te veronachtzamen. Het gewapende islamisme in Pakistan vormt een andere vleugel van reactionaire politiek, die slechts tijdelijk en tactisch tegenover de militaire machthebbers staat.

De Pakistaanse staat zelf bood en biedt voor dit Jihadisme echter ruimschoots een basis, net als de hoofdsponsor van deze staat, de VS. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw bestredenIslamistische gewapende groepen Afghanen de Russische bezettingsmacht. Grootschalige CIA-subsidie en en logistieke steun vanuit vooral de Pakistaanse veiligheidsdienst ISI gaf deze bewegingen extra kracht. De hele steunoperatie aan deze Afghaanse gewapende strijd leidde tot verstrengeling tussen Afghaanse Jihadistische groepen en flinke delen van de Pakistaanse staat. Tal van officieren en veiligheidsfunctionarissen sympathiseren met de Taliban – die in de jaren negentig vooral Pakistan aan de macht is geholpen – en met Al Qaeda.

Met zo’n leger win je tijdelijk een oorlog tegen democratie en progressieve bewegingen. Maar met zo’n leger win je geen oorlog tegen ‘terrorisme’. Er zijn biijvoorbeeld aanwijzingen dat het opvallend grote aantal soldaten dat eerder dit jaar in handen van Taliban-achtige strijders viel, geen gevolg was van het gevangen nemen van die soldaten, maar van desertie of zelfs overlopen door die militairen.

Het lijkt niet waarschijnlijk dat Musharraf graag onder de voet gelopen wordt door Taliban, Rode-Moskee- aanhangers of jihadisten in zijn eigen geheime dienst. Dat betekent dat hij gebaat is bij verbreding van zijn bewind, als tegenwicht tegen de Islamistische dreiging. Dit, gecombineerd met de hardnekkigheid van het stedelijk protest, is een factor die Musharraf tot inbinden, tot het zoeken naar een compromis, beweegt. Het derde scenario dat ik noemde, komt daarmee dichterbij. Aanwijzingen in die richting zijn er al. Musharraf heeft verkiezingen aangekondigd voor in januari. En het huisarrest dat oppositieleidster Benazir Bhutto kreeg, was al snel weer van de baan. Het lijkt erop dat Musharraf een poging gaat doen Bhutto te paaien om zijn bewind van een iets beter ogend democratisch jasje te voorzien.

De winnaar daarvan zou echter wel eens geen Musharraf kunnen heten, maar veel eerder Bhutto – en Bush. Het is op aandrang van het Witte Huis dat Bhutto zich aandient als een soort van gematigd en pro-westers alternatief voor de huidige machthebber. Musharraf als betrekkelijk machteloze president, Bhutto als premier die zowel het neoliberale economische beleid (privatisering en dergelijke )als een pro-Amerikaanse opstelling (inclusief doorgaan met de ‘oorlog tegen terrorisme’ – dat is de hoop van politiek Washington. Zowel Bhutto als de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Condoleezza Rice hebben al waarderende woorden gesproken nu Musharraf verkiezingen heeft beloofd.

Het is, zowel voor Washington als voor Musharraf, echter een riskante strategie om hierop in te zetten. Bhutto zal twee dingen tegelijk moeten aantonen: genoeg steun onder de bevolking om gewicht in de schaal te leggen; genoeg volgzaamheid om diezelfde achterban tot rust te brengen zodra ze premier is geworden. Om het eerste aan te tonen, stelt ze zich momenteel aan het hoofd van felle demonstraties. Maar krijgt ze de opstandige geest weer in de fles als ze straks verkiezingen heeft gewonnen en gaat regeren? Bhutto was twee keer eerder premier. Beide keren was corruptie en baantjesjagerij kenmerk van beleid.
Wat als de massabeweging die haar nu naar voren duwt, méér en diepere veranderingen verwacht, en daarvoor vecht – straks, als ze regeert, of zelfs nu, als de massabetogingen die zij aanvoert uitgroeien tot onbeheersbare grootte en radicalisme? Wat als scenario drie, het compromis, toch uitmondt op scenario twee, een werkelijke volksopstand? Dan kan dit neoliberale droomscenario een revolutionaire nachtmerrie worden waar Musharraf, Bhutto en Bush nog lang van wakker kunnen liggen.

In de richting van zo'n radicale ontknoping werken linkse activisten van diverse socialistische organisaties. Vanaf de eerste dagen van de noodtoestand waren zijn betrokken bij democratische protesten. Riaz Ahmed, van de Internationale Socialisten in Pakistan, geeft een ooogetuigenverslag van actie die gevoerd werd op de trappen van de Persclub in Karachi, in vertaling te lezen op het weblog van de Internationale Socialisten. Counterpunch heeft een mooi interview met de leider van de Labour Party Pakistan, Farooq Tariq. Die partij is een stevige trotskistische organisatie, met volgens Tariq ruim 3000 leden en een stevige positie in de vakbeweging van Pakistan. Hij is momenteel ondergedoken maar zet vandaaruit zijn activiteiten voort. Andere leden van die partij zijn al opgepakt.

Het zijn dit soort krachten die eraan werken dat in Pakistan niet het eerste scenario van voortgezette dictatuur, niet het tweede scenario van een oppervlakkige half-democratie, maar het derde scenario werkelijkheid wordt: verdrijving van de dictatuur door de opstandige bevolking.