Redenen voor een rode doorbraak

"Er heeft een politieke aardverschuiving plaatsgevonden en die heet SP". Dat zei Femke Halsema op verkiezingsavond. Zo is dat: de overwinning van de SP is dè gebeurtenis van verkiezingsdag, en een zeer verblijdende ook. De SP viert zelf feest, en ook ver daarbuiten kijken veel mensen vandaag waarschijnlijk erg vrolijk. Rechts is minder happy, maar het rechtse chagrijn verhoogt alleen maar de linkse feestvreugde. Maar wat is de oorzaak van de grote SP-zege, wat is de betekenis ervan?

Commentatoren zoeken het geheim in het charisma van aanvoerder Jan Marijnissen, de Tovenaar van Oss zoals ik hem al heb horen noemen. Nu heb je vandaag als joviale persoon die begrijpelijke taal spreekt al gauw charisma. Maar zonder enige twijfel zullen veel kiezers gevoelig zijn voor "arbeidersjongen Marijnissen" als "authentiek alternatief" tegenover Wouter Bos. Maar ook een authentieke arbeidersjongen krijgt pas steun als hij dingen zegt die veel mensen overtuigen, en als mensen geloven dat hij het echt meent en te vertrouwen is.

Die betrouwbaarheid, van Marijnissen en de SP, is een tweede veelgehoorde verklaring. De SP zelf legde hier vooraf al een stevige nadruk op. "Geloofwaardigheid is het kroonjuweel van de SP", zegt Jan Marijnissen kort voor verkiezingsdag tegen het Financieel Dagblad. Het lijkt me geen onzin dat veel mensen de partij zo zien. Dat imago heeft redenen. Onmvriendelijk gezegd: de SP is nog nooit op grote schaal door de mand gevallen, door regeringsdeelname, zla de PvdA. Maar er is meer dan dat. De SP voert campagne tegen sociale afbraak, dag in dag uit, en niet alleen in verkiezingstijd. Dat betekent dat er vertrouwensbanden hebben kunnen groeien tussen mensen in vooral arme wijken en steden, en de partij. Dat geeft de partij krediet, en gisteren wierp dat krediet vruchten af.

Toch kan betrouwbaarheid, op zichzelf beschouwd, het geheim niet zijn. Bas van der Vlies, fractieleider van de SGP, bastion van betrouwbaarheid met zijn stoer-gereformeerde verhaal, haalde gisteren twee zetels, hij haalt vandaag twee zetels, en hij zal ook morgen twee zetels halen, misschien drie, misschien één. Betrouwbaarheid verschaft op zich geen ticket voor 26 zetels. Ook kunnen we moeilijk beweren dat de SP vrijwel drie keer groter is geworden omdat ze vrijwel drie keer zo betrouwbaar is geworden dan in 2003...

Een aantal commentaren duiden de richting van een verklaring aan. "Polarisatie is helemaal terug", zegt de NRC. "Hoe verwarrend deze uitslag ook is, duidelijk is dat kiezers een eind hebben gemaakt aan de ontideologisering van de politiek." Trouw zegt: "Kiezers vluchten uit midden". Een hoofdartikel in de NRC constateert iets vergelijkbaars: "Burgers hebben gekozen voor de scherper geprofileerde varianten van bestaande partijen. Zo gaan stemmen van de VVD maar de Partij van de Vrijheid, van de PvdA naar de SP, van Groen Links naar de Partij voor de Dieren en van het CDA naar de Christenunie", aldus een hoofdartikel in de NRC.

Inderdaad. Rechts staat weer ouderwets tegenover links, en in zo'n klimaat scoort expliciet, hard links beter dan voorzichtig, meegaand en vrijwel onzichtbaar links. Ideologisch debat vindt weer plaats, en in zo'n klimaat scoort een duidelijk links verhaal beter dan vaagheden. Polarisatie en de terugkeer van ideologische strijd - kortom, een stevige tegenstelling tussen rechts en links - het biedt ruimte aan een openlijk linkse partij als de SP.

Polarisatie tussen links en rechts verklaart de groei van hard links en hard rechts. Maar het verklaart nog niet waarom die groei ter linkerzijde veel groter is dan ter rechterzijde. Hoe sterk - en angstaanjagend - Wilders' sprong van nul naar negen ook is, ze verbleekt een beetje bij de explosieve SP-groei van 9 naar 26. En waar de groei van Wilders plaatsvind binnen een iets krimpend rechts, is de SP-doorbraak kern van een lichte groei van heel links. Er is niet alleen polarisatie; in de polarisatie versterkt vooral links zich.

De verklaring hiervan ligt vooral buiten de SP zelf, bij wat er onder brede lagen van de bevolking gebeurt, al vele jaren lang. Al sinds de jaren zeventig zijn opeenvolgende regeringen begonnen met pogingen om bezuinigingen door te voeren. De groei van de lonen werd eerst afgeremd, daarna herhaaldelijk in een daling omgezet. De groei van de sociale zekerheid werd eerst tot staan gebracht, daarna sluipenderwijs en vanaf 1982 (eerste kabinet Lubbers, CDA-VVD) op botte wijze in haar tegendeel veranderd.

In de late jaren tachtig ging de vaart er iets uit, in de jaren negentig - nu met de PvdA in drie opeenvolgende kabinetten - werd de grofheid van bezuinigingen weer groter. De WAO ging op de schop, de bijstand werd strenger. Zorg, onderwijs en openbaar vervoer raakten doordrenkt van commercie, werden duurder en kariger tegelijk. Wachtlijsten werden een publiek schandaal. Het beleid drukte de levensstandaard en bestaanszekerheid van miljoenen mensen omlaag, terwijl winsten en topinkomens zo ongeveer geen bovengrens meer kenden. Dit hele beleid van marktwerking, privatisering, bezuiniging - bekend als neoliberalisme - leidde tot een grote, aanvankelijk nog onderhuidse woede.

Herhaaldelijk kwam die aan de oppervlakte. In 1994 leidden CDA-plannen om aan pensioenrechten te komen tot een verkiezingsnederlaag van die partij, en tot de opkomst van bejaardenpartijen. Die verdampten vrij snel, in een voor toeschouwers vrij koddig spektakel van ruzies dat achteraf gezien LPF-achtige trekjes had. In 2001-2002 kreeg de onvrede een ernstig, zeer rechts gezicht. Fortuyn slaagde er toen in de woede in islamofobe en racistische richting om te buigen.

Maar witte arbeiders zagen ook wel dat dit niets oploste. Je kunt schelden op je Marokkaanse buurman, maar daarmee gaat je loon nog niet omhoog. Je kunt goedkeurend knikken als nazi-pubers een moskee proberen te vernielen, maar daarmee is je dreigende WAO-herkeuring niet van de baan. Racisme verloor wat van haar acute kracht, vooral toen de onderliggende woede andere, positieve kanalen vond om zich te uiten. Dat het racisme, en haar rol om frustraties ene reactionair web destructief kanaal te bieden, bepaald niet is uitgeschakeld, laat de opkomst van Wilders sinds 2004 zien.

Eén positief kanaal voor de onderhuidse onvrede was het verzet tegen de oorlogspolitiek van Bush. Rond het begin van de Irak-oorlog betoogden ook in Nederland herhaaldelijk tienduizenden mensen. Een ander kanaal was solidariteit met vluchtelingen: in april 2004 betoogden duizenden mensen tegn dreigende deportatie van mensen die vaak na jaren wachten geen verblijfsvergunning kregen.

In beide gevallen leek de kwestie weinig met neoliberalisme en het verzet ertegen te maken te hebben. Toch is er een verband. Het neoliberalisme is de economische versie van het recht van de sterkste. Dat vervulde en vervult steeds meer mensen met weerzin. De oorlogen van Bush, en de deportaties van Verdonk - wat waren die anders dan een militaire dan wel justitiële versie van datzelfde recht van de sterkste? Ik vind het niet vreemd dat die twee thema's juist mensen die het neoliberalisme verafschuwden in beweging brachten.

Intussen hadden we Balkenende II op het oorlogspad tegen de sociale zekerheid. Het neoliberale beleid bereikte nieuwe dieptepunten, de woede daarover groeide naar nieuwe hoogtepunten. Op 2 oktober 2004 brachten vakbonden samen met allerlei maatschappelijke organisaties en linkse partijen 300.000 mensen het Museumplein op (voorzover ze dat plein wisten te bereiken in de enorme drukte). Dat was de climax van maanden protest tegen regeringsplannen om de pensioenrechten te ondermijnen - plannen die een neoliberaal paradepaardje van het kabinet waren. Op 1 juni 2005 stemde een forse meerderheid de Europese grondwet weg, deels uit afkeer van de neoliberale strekking van het document.

Aan al deze protesten - tegen oorlog, tegen deportaties, tegen pensioenafbraak, tegen de Europese grondwet - nam de SP stevig deel. Dat had al een aanloop in de jaren negentig toen de partij met succes de leus "stem tegen, stem SP!" voerde. Met een PvdA die hetzij regeerde, hetzij maar heel voorzichtig en zwabberend oppositie voerde, werd de aantrekkingskracht van de SP als links alternatief steeds groter. De partij wist niet alleen de weerzin tegen neoliberalisme, oorlog en uitzetting van vluchtelingen te helpen organiseren. Ze slaagde er ook in die afkeer om te zetten in zetelwinst.

De spectaculaire verkiezingswinst van gisteren liet zien hoe groot de woede is, en hoe weinig greep de PvdA nog om haar achterban - waar die woede groot is - heeft. Dat zagen we ook nu. "De weigering van Bos om voor een linkse coalitie te kiezen en zijn gedraai rond het belasten van pensioenen van bejaarden, gaf Marijnissen de kans zich te profileren als dè linkse oppositieleider. Drie jaar geleden gaven veel kiezers Bos het voordeel van de twijfel, maar nu is het Marijnissen", aldus het Parool. "De mediagenieke uitstraling, in 2003 nog de basis van zijn opkomst, keerde zich nu tegen hem. Veel kiezers, ook uit de linkerhoek, twijfelden aan zijn oprechtheid. Zij vonden in arbeidersjongen Marijnissen een authentiek alternatief." Aldus nogmaals de Volkskrant. Nogmaals die authentieke Marijnissen waar ik het eerder over had. Maar nu is de aantrekkingskracht van hem en zijn partij hopelijk een stuk duidelijker: die heeft een politieke basis, het is meer dan een kwestie van uitstraling.

De grote steun voor de SP bij de verkiezingen van 22 november is een vertaling via de stembus van de grote woede die 25 jaar neoliberalisme, en de daarmee verbonden oorlogs- en uitzettingspolitiek, bij miljoenen mensen heeft opgeroepen. Trouw wijst erop hoe bijvoorbeeld "het niet aflatende verzet van de SP tegen marktwerking in de zorg" haar veel steun opleverde.

Wat de SP gaat doen met die enorme en welverdiende steun? Daarover ben ik bepaald niet gerust, gezien de bereidheid van Marijnissen om met het CDA te praten over de mogelijkheden van een regeringscoalitie. Maar dat is een ander onderwerp.