Verhoorschandaal: tussen democratie en doofpot

Eind vorige week kwam de Volkskrant met haar berichtgeving over mishandeling van Iraakse gevangenen door Nederlandse militairen in Irak. Sindsdien is er een verwoede strijd rond deze gebeurtenissen gaande, een gevecht tussen democratie en doofpot. We weten inmiddels dat 15 gevangenen hardhandige ondervraging te verduren hebben gekregen, met fel licht, luide muziek, verhindering van slaap, gooien met water en geblindeerde skibrillen. We weten van een onderzoek door de Marechaussee, we hebben Kamp in Nederland Kiest inmiddels horen zeggen dat hij het destijds niet nodig vond om de Tweede Kamer in te lichten. Er waren immers geen strafbare feiten vastgesteld.

De laatste twee dagen heeft generaal Berlijn zich bij minister Kamp gevoegd in een felle tegenaanval op degenen het ministerie van doofpotterij beschuldigen. Kamp was, zo konden we vernemen, "'geschokt' over houding links". Dat geldt ook voor Berlijn, bevelhebber van 'onze' strijdkrachten. Hij is boos op de linkse partijen die volgens hem de reputatie van Defensie te grabbel gooien met hun kritiek: "als zelfs het Openbaar Ministerie concludeert dat er niets strafbaars gaande was, hoe kunnen mensen dan woorden als marteling en doofpot in de mond nemen? Ik had gedacht dat we meer krediet hadden", moppert hij. Nu heeft de gewapende arm van de B.V. Nederland wat mij betreft noch financieel noch moreel recht op krediet. En is het niet bij de brave generaal opgekomen dat het Openbaar Ministerie wellicht lang niet alles te zien en te horen heeft gekregen? Als er geen doofpot is, waarom dan nu toch een onafhankelijk onderzoek?

Het is een klassieke operatie van militairen en oorlogsministers. Stront aan de knikker? Geef links maar de schuld van de nare berichten. We kennen deze procedure. In Duitrsland heette zoiets na de nederlaag in Wewreldoorlog I in 1918 "dolkstootlegende". In de VS sprak rechts er na de nederlaag in Vietnam schande van dat het leger moest vechten "met één hand gebonden op de rug". Wat er ooit militair misgaat, het is de schuld van critici en tegenstanders.

Kamp en Berlijn gaan echter aan belangrijke zaken voorbij. Het door hen verfoeide links heeft een geloofwaardigheid waar leger en ministerie niet aan kunnen tippen. Dat geldt met name voor dat deel van links dat keer op keer stelling genomen heeft tegende oorlogen in Irak en Afghanistan en de Nederlandse deelname eraan. Wat critici van de oorlogen zeiden bleek keer op keer te kloppen. De massavernietigingswapens van Irak waren en bleven spoorloos. De Irakezen verwelkomden de invasietroepen met verzet, niet met bloemen. De oorlog leidde tot aanslagen uit vergelding: het antiterorisme-argument bleek onzin.

Het was allemaal keurig voorspeld door tegenstanders tegen de oorlog in 2002 en 2003, waaronder politici van links. Ook de 'wederopbouwmissie' in Uruzgan bleek een keiharde vechtmissie te worden, geheel zoals bijvoorbeeld de SP al vermoedde. Als Kamp en Berlijn de linkse critici nu onder de tafel denken te kunnen praten, kampen ze met een stevig geloofwaardigheidsprobleem.

Maar als Kamp en Berlijn geen les van links willen hebbben, zijn ze misschien wel ontvankelijk voor de stem van die keurige en bepaald niet linkse krant, de NRC. Uit een hoofdartikel van 18 november het volgende:

"De Nederlandse militairen vormden de voorhoede van de Nederlandse bijdrage aan de ppacificatie van Irak. In dit geval waren de Nederlandse strijdkrachten expliciet niet bevoegd om zelf verhoren af te nemen. Praten met gedetineerden was wel mogelijk 'maar dient plaats te vinden zonder enige vorm van dwang of dreiging', zo heette het in een intern stuk." Daar past geen lawaai, fel licht, blindering en gedwongen slapeloosheid bij, lijkt me.

Kan iemand trouwens uitleggen waar die skibrillen die gevangenen op kregen voor nodig waren? Ter voorkoming van herkenning konden ondervragers toch net zo goed zichzelf onherkenbaar maken, in plaats van de gevangenen zo te blinderen? En dat gooien met water? Ter verkoeling, ter bevordering van de sfeer en de hygiëne? Het klinkt allemaal toch meer als minstens het vernederen en schrik aanjagen van weerloze gevangenen dan als legitieme verhoormethode onder welke omstandigheden dan ook. En dan druk ik me erg mild uit.

Maar laten we het woord weer gunnen aan de NRC. In mei 2004 zei Kamp "dat er 'bij de Nederlandse commandant en de militairen in Irak niets bekend is over mishandeling van gevangenen.' Dat kan achteraf nauwelijks meer voor waar worden gehouden." De NRC vervolgt: "Mogelijk wordt Kamp (...) door zijn ambtenaren niet meer verteld niet meer verteld wat er aan de hand is. Dan werd hij door zijn ambtenaren dus uit jokken gestuurd. Zijn positie is dan onhoudbaar geworden - net als die van zijn ambtenaren."

Verder noemt de krant het "laakbaar (...) dat Defensie deze kwestie destijds afhandelde alsof ze alleen van intern belang was - zonder enige ruchtbaarheid. (...) Politieke, publieke afhandeling is de norm in een open democratie. Nu al kan worden vastgesteld dat bij een zo'n gevoelige operatie, op zo'n delicaat tijstip, zulke fouten niet hadden mogen worden gemaakt. En zeker niet worden verzwegen. Dat stelt het vertrouwen van de burger in de leiding van het militaire apparaat ernstig op de proef."

De krant vraagt nog: "Welke andere feiten over het Nederlandse optreden in Irak of Afghanistan zijn er dan verzwegen, verkleind, weggedefinieerd of verstopt?" Dan komt de vinnig-ironische afsluiting: "Misschien moet de brandspuit toch m,aar in gebruik blijven - maar dan om Defensie te dwingen om correct publiek verantwoording af te leggen."

Het is niet niks wat hier staat. Het NRC constateert een doofpot, maakt Kamp hier, in ijzig beleefd proza, voor leugenaar uit, en eist openheid van zaken. De hardheid van dit oordeel betreft echter vooral de procedures, het gebrek aan openheid, meer dan de verhoormethoden zelf: die zijn "grof en hardhandig, maar is het zeer ernstig leed, dat wreed werd toegebracht?" Tijdens oorlog gebeuren die dingen nu eenmaal, maar het wàs volgens het NRC geen oorlog. Daar denk ik zelf anders over, evenals over de vraag of dit type grofheid in oorlogstijd wel toelaatbaar is. Maar juist vanwege de relatief gematigde uitgangspunten van het artikel is het relatief radicale oordeel van de NRC zo opmerkelijk.

Intussen zet de gevestigde politiek stappen richting doofpot. Het door GroenLinks en D66 aangevraagde spoeddebat in de Tweede Kemer nog voor verkiezingsdag; dat gaat niet door, net zo min als het PvdA-voorstel om dan donderdag zo'n debat te houden. Het blijft in eerste instantie bij schriftelijke vragen.

Dat is erg spijtig - juist in verkiezingstijd had Kamp het gedraai en geaarzel en zijn gebrek aan informatie dat hij in Nederland Kiest vertoonde, nog eens mogen mogen laten zien. Dan hadden kiezers nog eens kunnen zien waarom hij, zijn partij en zijn coalitiepartner een verkiezingsnederlaag verdienen, en nog wel meer ook. Uitstel tot na de verkiezingen betekent de angel deels uit de zaak halen en de impact van het verhoorschandaal afzwakken.

Helaas berust zelfs de SP hierin: "SP-Kamerlid Harry van Bommel kan leven met de uitkomst van de procedurevergadering van de Vaste Kamercommissie van Defensie om een debat over de vermeende mishandeling van Iraakse gevangenen tot nader order aan te houden." Juist van een pritij die als geen andere in de Tweede Kamer stelling nam tegen oorlog en oorlogsdeelname zag ik graag een hardere houding, juist nu.

De doofpotpolitici, Kamp en zijn politieke vrienden, hebben met het uitstel van het kamerdebat een ronde gewonnen. Maar de strijd is helemaal niet gestreden. Ik verwacht meer berichten, met meer details over de hardhandige verhoormethoden, en over wie wat wist en wanneer.

Maatschappelijke druk, gecombineerd met lastige journalisten en onderzoekers, zullen en zorg voor moeten dragen dat het beetje democratie dat we hebben het van de doofpot gaat winnen. Een stevige verkiezingsuitslag voor de SP - ondanks al haar onterechte tactische terughoudendheid de enige parlementaire partij die voor werkelijk tegengas tegen de oorlogsdeelname zorgt - kan deze druk extra weerklank verschaffen.