Regeren? Niet doen dan, Jan!

De eerste stappen in de regeringsvorming worden gezet, na een verkiezingsuitslag die politiek Den Haag in een verheugende chaos heeft veranderd, vol handenwringende politici en commentatoren die somberen over polarisatie, een moeilijke kabinetsformatie en meer van dat fraais. Alsof Nederland onregeerbaar aan het worden is - en alsof dat erg zou zijn.

Hier bijvoorbeeld de Volkskrant. "Nu de rook van de verkiezingsstrijd is opgetrokken, komt de blik vrij op een ontredderd en chaotisch en chaotisch slagveld. De enige zekerheid is dat de formatie van een nieuw kabinet moeilijk wordt." De NRC: "het verbrokkelde partijlandschap dat achter de stofwolken van de nieuwste kiezersrevolte opdoemt, levert geen voor de hand liggende combinaties op." Minister Zalm noemde de uitslag kortweg "een chaos". De kiezers hebben er een zootje van gemaakt, dat is de teneur. Hinderlijk, verkiezingen, nietwaar, mijnheer Zalm?

Groot is de zorg in ondernemerskringen. VNO-NCW (de grote ondernemers) en MKB ( midden- en kleinbedrijf) vinden dat "er moet worden geregeerd om het herstel van de economie vast te houden en uit te bouwen. Dat vergt een snel en verstandig beleid, waarin het ondernemersklimaat centraal staat." MKB-voorzitter Loek Hermans wil "een stabiek kabinet dat het economisch beleid van de afgelopen jaren in hoofdlijnen kan voortzetten." Het Nederlands Centrum voor Directeuren en Commissarissen (NCD): "Wij zijn teleurgesteld en ook wel een beetje ontevreden dat de combinatie CDA/VVD, die toch een redelijk succesvol beleid heeft neergezet, niet een meerderheid heeft gekregen."

Tsja, dames en heren ondernemers. Veel kiezers wilden nu juist af van een beleid waar het "ondernemersklimaat"(lees: winst boven alles") de toon zet. Veel kiezers willen nu juist dat "het economisch beleid "van de afgelopen jaren" vrij fors verandert, "in hoofdlijnen". Veel kiezers vonden het beield niet "redelijk succesvol", maar catastrofaal voor zorg, sociale zekerheid en inkomen. Dat is misschien even slikken voor de rijken en machtigen. Maar ja, jammer wellicht voor hen, de maatschappij bestaat nu eenmaal niet in meerderheid uit Ondernemers, Directeuren en Commissarissen, maar uit een loonafhankelijke bevolking wiens harde en onvoldoende betaalde werk de basis voor de megawinsten en topsalasissen van die Ondernemers, Directeuren en Commissarissen. En die bevolking wil dat er iets verandert, en vrij stevig ook.

Twee elementen liggen achter de zorg die commentatoren, ondernemers en daarmee bevriende politici uitspreken. Er is de ruk naar links, de explosieve groei van de SP, als deel van een harde polarisatie tussen links en rechts. Maar dit gebeurt ook nog eens op chaotische wijze. Er is niet alleen polarisatie, maar ook fragmentatie, verbrokkeling. Wat de toppen van de maatschappij - want dáár wortelt deze zorg - nerveus maakt is niet alleen de druk om het beleid naar links te duwen. Minstens zo zenuwachtig worden ze van de verbrokkeling die vooral bij hun eigen politieke vrienden ter rechterzijde toegeslagen heeft.

De drie linkse partijen zijn opvallend welwillend en vriendelijk tegenover elkaar. Ter rechterzijde worden de messen geslepen, zoals we op verkiezingsavond al zagen bij de felle uitval die Rutte deed naar Wilders. Zelfs binnen rechtse partijen zijn breuklijnen zichtbaar. Zo lijkt het erop dat Verdonk erg veel voorkeursstemmen heeft gehaald, wellicht meer stemmen dan lijsttrekker Rutte zelf.

Ondernemers willen niet alleen dat hun vrienden en bondgenoten regeren; ze willen vooral dàt er strak en helder geregeerd wordt. Verbrokkeling, een chaotisch politiek landschap, lange en moeizame regeringsvorming - het is hun een gruwel. Ondernemers hebben vaak liever snel een regering van een volgens hen dubieuze samenstelling, maar eentje die tenminste regeert, dan eindeloze onduidelijkheid over het beleid. Dubieuze regeringen kunnen ze tenminste nog ergens de schuld van geven ook.

Dat is de achtergrond waarin nu de eerste stappen naar regeringsvorming gezet worden. Die eerste stappen laten iets zien dat we een week geleden nog vrijwel ondenkbaar vonden: een verkenning naar de mogelijkheden van een coalitie met zowel CDA als SP erin. Of dat gaat lukken lijkt me hoogst twijfelachtig. Maar dat er zelfs maar pogingen in die richting komen is al een teken van de mate waarin de politiek door kiezers op zijn kop is gezet.

Wat moeten we hier van denken? Allereerst is meedoen van de SP aan onderhandelingen een erkenning van de enorme kracht van die partij, en van haar achterban. Het idee dat Balkenende aan één tafel met Marijnissen moet zitten, niet meer als premier tegenover oppositioneel politicus van een kleine partij, maar als min of meer gelijke deelnemers aan onderhandelingen waar een regering uit moet rollen - daar zit toch een knieval van rechts in, en dat is mooi.

In de tweede plaats denk ik dat heel veel SP-kiezers graag willen dat de SP gaat regeren. Dat is ook niet vreemd. Mensen stemmen SP om verandering in sociale richting te breiken, en de SP heeft regeringsmacht nodig om dat daardwerkelijk te doen. Dat is de gedachtengang, en op het eerste gezicht een hele logische gedachtengang ook. Tegelijk is het een levensgevaarlijke illusie.

Waarom willen juist ook veel mensen van buiten die partij, dat de SP mee gaat regeren? Daar zitten twee ideëen achter. 1. Het is wel zo netjes dat een grote winnaar haar opvattingen in politiek macht en beleid kan omzetten. Daar gaan verkiezingen immers over? Maar ook 2. laat de SP maar gaan regeren, dan zien mensen dat het allemaal dagdromerij en onzin is en dan stemmen de mensen volgende keer weer braaf een stuk minder links. Of, andere variant: laat de SP maar meeregeren, dan ontdekt Jan Marijnissen zelf wel dat het allemaal niet zo simpel is als hij dacht, en dan matigt hij zich wel. Slim rechts accepteert mogelijk regerinsgdeelname van de SP - maar dan als methode om de SP te temmen, of om haar geloofwaardigheid te ondermijnen.

Neem bijvoorbeeld dit citaat: "De SP moet een kans krijgen te regeren, anders hebben de kiezers nooit de kans om te zien hoe de SP het echt doet als regeringspartij. Ik ben voor een miderheidskabinet Balkenende-Marijnissen. Lachen. Marijnissen als minister van Sociale Zaken en Agnes Kantnop Volksgezondheid. Kunnen we zien of hewt werkloosheidspercentage dan echt naar beneden gaat." Dit komt uit de vingers van iemand die vlak ervoor heeft aangekondigd om op Geert Wilders te stemmen. Als de fans van de dodelijke vijanden van links op deze basis willen dat de SP gaat regeren, dan is oplettendheid geboden, lijkt mij.

Iemand als Maxime Verhagen lijkt me sluw genoeg om in dit soort redeneringen mee te gaan en de SP in de regering te willen. Wellicht hebben sommige rechtse politici daar zelfs een wat minder asociale koers voor over, tijdelijk. Als daar een verzwakking van de SP, of minstens van het radicalisme van die partij, tegenover staan, weegt dat wellicht op lange termijn op tegen de kosten die een iets minder rechts beleid op korte termijn in hun ogen vergt.

Het argument heeft echter ook een linkse variant, eentje die ik in de kern onderschrijf. De enige manier om te laten zien dat parlementair links geen werkelijke oplossing biedt, is om het uit te proberen. Laat de SP regeren, dan zien mensen dat het niet werkt en komen ze het revolutionair linkse verzet versterken(1).

Op zichzelf klopt dit. Maar er zijn wel tee voorwaarden voor nodig. Allereerst willen we dat zulke parlementaire linkse partijen zich dan niet kunnen verschuilen achter rechts. SP-deelname aan Balkenende IV geerft Marijnissen altijd de ruimte om te zeggen: "ik wil wel, maar ja, het CDA liet het niet toe, en ik wou niet dwars liggen want anders krijgen we de VVD weer terug". Mede daarom moet links alleen regerien als meerderheidscoalitie, en niet met een rechtse partij om zich achter te verschuilen.

In de tweede plaats schuiven mensen pas door van parlementair naar revolutionair links als dat laatste op de kaart staat! Als parlementair links, met of zonder SP, regeert en er is géén zichtbaar oppositioneel links - dan leidt de teleurstelling in zo n regering maar al te makkelijk tot afhaken - of tot een vlucht naar rechts en uiterst rechts. Wilders staat al klaar in de coulissen.

Kijk ook maar eens naar Groot-Brittannië in de jaren zeventig. Eerst stakingen, en de val van de Conservatieve regering in 1974. Toen een Labour-regering met een stevig links programma. Vervolgens economische crisis, en een hard rechts bezuinigingsprogramma, door links doorgevoerd. In 1979 wel stakingen, en de val van de regering. Arbeiders waren afgeknapt op Labour en bleven thuis - of stemden op de oppositie. Die oppositie waren de Conservatieven, nu onder het botte rechste leiderschap van Margaret Thatcher.

Het argument "laat links regeren, dan zien mensen de beperkingen ervan" moeten we dus altijd wel combineren met 1. bouw links van parlementair links hard aan een alternatief - een alternatief dat ook keer op keer op die beperkingen wijst, en 2. versterk het verzet tegen rechts beleid - of dat rechtse beleid nu door een rechtse of door een parlementair linkse regering wordt doorgezet.

Mij lijkt, om eerder genoemde redenen, dat de SP niet deel moet gaan nemen aan een coalitie waarin ook het CDA of een andere rechtse partij zit. Er is een diepere reden om regeringsdeelname van de SP onwenselijk te vinden. Regeringen in een kapitalistische maatschappij opereren altijd binnen de context van die maatschappij. Welk beleid deelnemende partijen ook voorstaan, aan één voorwaarde moet altijd worden voldaan: het kapitalisme moet functioneren, de ondernemers moeten zaken kunnen doen en winst kunnen maken. Van de opbrengst van een goed lopende markteconomie kan een regering via belastingen wat afromen om daar beleid mee te maken. Accenten van dat beleid kunnen verschillen. Maar noch de belastingdruk, noch het aanvullend beleid, mag het maken van winst, het functioneren van het kapitalisme, echt verstoren.

Ook de SP, zelfs als ze deel zou uitmaken van een linkse meerderheidsregering, zou de permanente druk van ondernemers en het met hen verbonden ambtenarenapparaat voelen, dag in dag uit. Die pressie zou afdoende zijn om zelfs een tamelijk dwarse linkse partij bij de kapitalistische les te houden. Aangezien de druk van de linkse achterban veel indirecter is - eigenlijk alleen maar voluit op verkiezingsdag - is te voorspellen wat de overhand krijgt.

Slechts als een linkse regering zich meer verbonden zou weten met een actieve bevolking die zich georganiseerd dan met de staat die ze moet besturen, slechts dan heeft en permanente druk op de regering zet om door te bijten tegen rechts, slechts dan kan zo'n regering een breuk met rechts helpen forceren. Maar dat betekent dat die regering zich deel weet van een revolutionaire wending in de maatschappij, en geen normale regering meer is. En zelfs dan moeten we het zwaartepunt niet bij die regering leggen, maar bij wat we op de werkvloer en op straat zelf doen. Maar dit is nu totaal de situatie niet.

De SP heeft dus momenteel - als ze werkelijk stevige maatschappijverandering wil althans - in een regering niets te zoeken. Zelfs onderhandelen erover is riskant, ook als er geen regeringsdeelname uitkomt. Het hele proces draagt verder bij aan de verdere "normalisering" van de SP in de richting van een iets linksere PvdA, met Marijnissen als een doodgewoon politicus, iets minder erg dan de rest. Zover is het niet, maar die kant gaat het met onderhandelingen en deelname aan het reguliere politieke gebeuren wel steeds meer uit. Precies daarvoor heb ik nu net niet mijn stem op de SP uitgebracht, en ik vermoed dat dit voor heel veel mensen geldt.

Dat veel mensen regeringsdeelname van de SP wenselijk vinden, begrijp ik. Maar precies om die veranderingen te bereiken die deze mensen via regeringsdeelname hopen te zien, kan de SP veel beter een strijdbare oppositie helpen voeren. Regeringsdeelname betekent een verdere aanslag op precies datgene wat de opkomst van de SP tot zo een positief fenomeen maakt. Niet doen dan, Jan!

Noot:
(1.) Zie ook het tweede commentaar van Dylan Paauwe bij mijn stuk "Redenen voor een rode doorbraak", "Voor revolutionair links een alternatief kan worden, moet bewezen worden dat reformistisch links de oplossing niet is. En daarvoor moet de SP de regering in", zegt hij. Punt is dat revolutionair links al enige kracht moet hebben terwijl dit bewijs geleverd wordt. Anders zeggen mensen: ok, parlementair links werkt niet, niks werkt blijkbaar, we doen niks - of zelfs, we gaan naar rechts.