Verkiezingen en verandering( deel 6): Nek aan nek aan nek....

De verkiezingen van volgende week woensdag beloven een nek-aan-nek race te worden, dat horen we eigenlijk al maanden. Dit blijkt inderdaad het geval. Alleen wordt het een wat andere nek-aan-nek-race dan destijds verwacht werd...

"De verkiezingen lijken steeds meer uit te lopen op een nek-aan-nek-race tussen de PvdA en het CDA. Dit blijkt uit De Stemming, de peiling die TNS NIPO wekelijks uitvoert voor RTL Nieuws." Dat was 19 september. Een eeuwigheid geleden! Die race lijkt gewonnen te worden door het CDA: die partij krijgt volgens de politieke barometer 45 zetels, tegen de PvdA 32. Niet echt nek aan nek. Tenzij er een onverwachte mededinger Bos verdringt als grote rivaal van Balkenende. En precies daar begint het, met de pijlsnelle groei van de SP, op te lijken...

De neergang van de PvdA is een produkt van drie dingen. In de eerste plaats is er het gehannes van Wouter Bos en zijn campagne. Die maakt nogal wat uitglijders. Het dumpen van kandidaten van Turkse herkomst vanwege het feit dat die zich niet achter het officiële PvdA-standpunt over de Armeense kwestie wilden scharen, kostte de PvdA flinke steun in de Turkse gemeenschap. Het gejammer van Bos, enkele dagen terug, dat CDA en VVD hem persoonlijk kapot proberen te maken, al jarenlang, klonk nogal zielig en zal de PvdA geen goed hebben gedaan. En toen een PvdA-kamerlid enkele dagen geleden stelde dat het zorgbeleid van het CDA mensenlevens kon kostte en Balkenende over die uitsprak schande sprak, viel Bos zijn partijgenoot maar erg halfslachtig bij. Het oogt onzeker, niet consistent, en zoiets kost zetels.

Dat gebrek aan consistentie, die verwarde manier van doen, heeft diepere redenen. Het is geen incompetentie en ook geen gebrek aan ruggengraat van Bos. Het vloeit voort uit het dubbelzinnige karakter van de PvdA, een partij die op twee gedachten hinkt. De leiding ervan, Bos voorop, is overtuigd neoliberaal: geloof in de huidige markteconomie, die zelfs nog wat vrijer mag als je Bos soms hoort, is centraal. Die markteconomie mag van wat sociale randjes worden voorzien, het mag iets minder bot en wreed. De verschillen met het programma van het CDA zijn veel kleiner dan de botte retorische strijd soms suggereert.

Tegelijk verwacht de achterban, de mensen die PvdA stemmen en de mensen van wie Bos zou willen dat ze dat deden, een veel steviger breuk met Balkenende en diens politiek. Mensen willen minder marktwerking, minder commercie, meer gelijkheid en toegankelijkheid in zorg en onderwijs. Om die mensen te winnen, maar ook om de huidige PvdA-ers die wel degelijk oprecht links zijn vast te houden,moet Bos soms veel linkser praten dan hij feitelijk denkt. Alleen zo kan hij zich de druk van de SP enigszins van het lijf houden. Maar veel mensen voelen aan dat de linkse retoriek veelal gelegenheidsretoriek is die aan de werkelijke koers van de partij weinig verandert. Een liberaal programma aanhangen terwijl je ene linkse achterban wilt vasthouden of winnen - het is een recept voor een zwalkende politiek. Don't blame Wouter for it, het zit in de aard van het sociaaldemocratische beestje...

Tegenover het PvdA-gezwabber staat een CDA dat als een rechtse vechtmachine opereert en de harde confrontatie keer op keer zoekt. Het dagblad Trouw zei er onlangs dit over: "Het valt een beetje tegen dat het CDA inconfrontaties met de PvdA op de man blijft spelen in plaats van op de bal." Het spreekt van de "indruk dat het CDA heeft gekozen voor een negatieve, polariserende campagne tegen haar belagers...". Al eerder wees dezelfde krant erop hoe Balkendende Bos "hard en persoonlijk" had aangevallen: "'u draait en u bent oneerlijk." Tegenover een aarzelende tegenstander wèrkt zo'n strategie. Als rechts oorlog voert, en links opereert alsof er van diplomatie sprake is, dan laat links zich onder de voet lopen. Dat overkomt momenteel de PvdA.

Maar de derde factor weegt misschien wel zwaarder: mensen zetten momenteel in groten getale de stap van PvdA naar SP. Zoals de PvdA afbrokkelt, zo groeit de SP. Het stevige geluid dat mensen vroeger nog verwachtten van de PvdA, zien mensen veel beter verwoord in de partij van SP. Zo wordt de PvdA bijna vermalen tussen de harde rechtse aanval van Balkenende, en de stevige linkse oppositie van Marijnissen.

Daarmee zijn we opnieuw bij een nek-aan-nek-race beland, of eigenlijk zelfs twee. Eerst haalde de SP de VVD in, in de strijd om wie de derde partij wordt. In de politieke barometer van Interview.NSS/ NOVA stond de SP op 3 november nog op 17 zetels (twee minder dan een week eerder), de VVD op 25. Op 14 november was dat omgeslagen: SP op 28, de VVD op 22 zetels. De dag erop wéér een zetel erbij voor de SP, en weer eentje eraf. De strijd om de derde plaats lijkt volgens deze peilingen beslist te zijn - in het voordeel van de SP.

En kijk eens even: de afstand tussen PvdA - 32 zetels op 15 november - en de SP met 29 zetels - is nog maar welgeteld drie zetels! Daarmee is de derde nek-aan-nek-race begonnen: welke partij wordt de tweede partij? En tegelijk: wat wordt de grooste partij ter linkerzijde, de PvdA of de SP? Als de trend doorzet - elke dag een zetel erbij voor de SP en een eraf voor de PvdA - dan haalt Marijnissen met zijn partij de club van Bos komende vrijdag in. Dat geeft dan nog vier dagen tijd voor een eindsprint waarin de SP nog vier dagen heeft om vermakelijk dicht bij het CDA te komen - een CDA dat de laatste week niet meer echt groeit...

Nee, peilingen zijn nog geen uitslagen. Ja, zowel de PvdA als de VVD kan nog een comeback maken, net zogoed als de SP-opmars alsnog kan omslaan in een afbrokkeling. Pas op de avond van 22 november hebben we duidelijkheid. En nee, ik ben niet vergeten hoe in 2003 de omvang van de SP binnen drie weken terugliep van rond de 20 zetels in peilingen naar 9 zetels bij de werkelijke uitslag. Toen Bos eenmaal campagne ging voeren en linkse taal uitsloeg, trok hij daramee een heleboel mensen die overwogen SP te stemmen, terug naar de PvdA.

Maar mensen zijn niet vergeten hoe weinig die "tactische" keus voor de PvdA ze heeft opgeleverd. En het nieuwtje is ook langzamerhand wel van het fameuze kontje van Bos af. Mij lijkt de kans dat een flink deel van de winst die de SP momenteel in de peilingen boekt, ook daadwerkelijk verkiezingswinst op 22 november wordt, zeer reëel. En ook als de SP "slechts"19 zetels gaat krijgen, en geen 29 - dan nog betekent dit een grote opmars van deze partij, en eentje die ik op deze schaal bepaald niet had verwacht. Ook ik dacht - naar het nu lijkt ten onrechte - dat het scenario van 2003 zich wel eens zou kunnen herhalen. Lees mijn sombere prognose van een week of wat terug er maar op na. Maar ik ben blij met mijn ongelijk in dit opzicht, èlke versterking van links, op welk front dan ook, is goed nieuws.

Dat betekent geenszins dat we nu iedere kritische zin jegens de winnende SP overboord moeten gooien. Mij lijken veel van de euforische reacties op bijvoorbeeld het weblog van Jan Marijnissen erg voorbarig en riskant. Voorbarig omdat de verkiezingen pas volgende week zijn. Maar vooral riskant omdat een grote SP in de Tweede Kamer, of zelfs in de regering, bepaald niet betekent dat er grote veranderingen doorgevoerd gaan worden.

Zelfs als alsnog ene linkse meerderheid - PvdA, GroenLinks en SP - in beeld komt en een linkse regering aan de orde is, dan blijft gelden: links kan via de stembus in de regering komen, maar de werkelijke macht ligt in de top van bedrijven en de daarmee verbonden ambtenarij. Om daar doorheen te breken is een soort druk nodig, een confrontatie op de werkvloer en op de straat, een botsing tussen de achterban van SP, PvdA en GroenLinks enerzijds, en de feitelijke machthebbers in directiekamers anderzijds. Vroeger mochten we zoiets nog een revolutie noemen, een oude gewoonte die ik graag in ere help herstellen. Met minder zal het niet gaan. Stemmen is een bescheiden onderdeel van het gevecht voor zo'n omwenteling, maar het kan de noodzaak van zo'n drastische breuk niet vervangen.

Een overwinning van de SP volgende week helpt om linkse argumenten in het hart van het politieke debat in de maatschappij extra weerklank te geven. Daarom verheug ik me erop, daarom zal ook ik mijn stem op die partij uitbrengen. Maar stemmen is en blijft een tactisch iets, een bescheiden onderdeel van een veel groter gevecht. Als we er meer van maken, als we de illusie laten bestaan of zelfs aanmoedigen dat de stembus Nederland wezenlijk gaat veranderen in de goede richting, dan openen we daarmee de deur naar een vreselijke teleurstelling.

Anders gezegd: stem SP volgende week, en vergeet vooral niet om groot feest te vieren als de overwinning inderdaad groot blijkt, geniet van de treurkoppen die rechtse politici zullen vertonen na hun nederlaag - en bouw direct het verzet op dat we nodig zullen hebben, tegen de rechtse macht èn tegen de parlementair-linkse halfslachtigheid van Bos, Halsema en te vaak ook Marijnissen in.

(bijgewerkt op 16 november, 12.53)