Halve staatsgreep in Den Haag

Alles is er. Een kleine groep arrogante politici dat zich "regering" noemt. Een gekozen parlement dat wil dat minstens één ervan opstapt. Een onverzettelijk 'nee' van het hele stel ministers, dat doodleuk blijft zitten zonder nog maar een spoor van wat voor parlementair-democratisch mandaat ook. Het enige wat ontbreekt zijn tanks in de straten van Den Haag om de halve staatsgreep van passend Pinochetaans cachet te voorzien.

Want wat zich voltrekt is het éénzijdig opzeggen van het - ik weet het, zeer beperkte - democratische kader waarbinnen regeringen in Nederland tot voor een dag of twee geacht werden te functioneren. Socialisten horen vooraan te staan in de strijd tegen welke aanval op democratische rechten dan ook. Aux armes, citoyens! Ja, ik overdrijf - enigszins.

Hoe is het zover gekomen? Eerst hadden we 22 november, verkiezingsdag , toen kiezers het Haagse politieke wereldje op glorieuze wijze in een chaos veranderden. Een stevige overwinning van links, te danken aan de explosieve groei van de SP. Alle regeringspartijen verloren, al bleef het CDA de grootste partij omdat de meest rechtse partij van links, de PvdA nog meer verloor. Versplintering en radicalisering ter rechterzijde, met een groeiende Christen-Unie en een gevaarlijk opkomende Partij van de Vrijheid van Wilders. Radicalisering naar links, iets minder naar rechts, en fragmentering vooral rechts van het midden. Geen combinatie van twee partijen was groot genoeg om een coalitie te vormen, zelfs met drie partijen zou het moeilijk worden.

Er kwamen voorzichtige besprekingen op gang, onder leiding van CDA-informateur Hoekstra. De SP, de PvdA en het CDA, dat was de eerste combinatie. Wouter Bos wilde graag. Jan Marijnissen ging gesprekken aan. Balkenende ook, maar hij maakte al snel duidelijk dat hij geen zin had om met zijn CDA in een minderheid te zitten met twee linkse partijen. En hij zag ook wel èrg grote verschillen tussen CDA en SP. Die zag de SP ook, maar het is toch vooral het halsstarrige , maar niet rechtstreeks uitgesproken 'nee' van Balkenende dat deze ronde deed stranden en de SP buiten spel zette. Het beeld dat de Volkskrant wekte, en dat het in PvdA-kring goed schijnt te doen, is dat de SP zelf niet echt wilde. Ik hoop dat het klopt, maar ik heb de indruk dat Balkenende slechts wilde als hij de kern van zijn beleid overeind kon houden. Maar precies daarvoor hadden mensen de SP nou net niet groot gemaakt.

Overigens ben ik er niet rouwig om dat de SP niet in zee gaat met het CDA: deelname, en zelfs verder gaande onderhandelingen die pas op t laatste moment zouden stuklopen, betekent dat de SP steeds meer in het keurslijf van een 'gewone' partij getrokken zou worden. Datgene wat de SP aantrekkelijk maakte - haar stugge oppositierol - zou daardoor gevaar lopen. En wie heeft nu behoefte aan een tweede PvdA, slechts marginaal linkser dan die van Bos? Balkenende's afwijzing van de SP getuigde van de rechtse arrogantie die we van hem en zijn ploeg kennen. Het is hem kennelijk nog niet duidelijk dat de SP 16 zetels had gewonnen en het CDA er drie had verloren. Maar voor de SP als kracht in de oppositie, en zeker voor al die mensen die van deze partij graag in een hard linkse opstelling zien, was het een zegen dat de SP niet aanschuift.

Maar naast de formatie begon een veel boeiender spektakel op gang te komen. Links had geen meerderheid gewonnen - maar op onderdelen was er wel een meerderheid voor bepaalde linkse beleidswijzigingen. Dat drong door tot in de Eerste Kamer. Die moest stemmen over een reeks al door de Tweede Kamer aangenomen wetten. Maar het is gebruik dat ze, tijdens een formatie als het kabinet demissionair is, alleen voorstellen in behandeling neemt die in brede kringen onomstreden zijn. Andere voorstellen worden dan "controversieel" verklaard. De Eerste Kamer verklaarde snel de huurliberalisatie controversieel - waarmee dit gehate stuk neoliberale wetgeving voorlopig niet van kracht wordt. Een eerste gevolg van de linksere verhoudingen. Anja Meulenbelt schetst het vrolijke tafereel. "Zes keer vroeg ze (de voorzitter, opm . rooieravotr) de aanwezigen die tegen het controversieel verklaren van een wet waren op te staan. Hup, daar ging de VVD fractie weer als enige. Zes keer. Fitness voor de VVD, zei GroenLinks naast me. We hebben nog wel wat posters met wij stemmen tegen, zei Tiny" (Cox, fractievoorzitter van de SP in de Eerste Kamer waar ook Anja Meulenbelt deel van uit maakt namens de SP).

Het werd nog veel leuker. Er was na 22 november een meerderheid voor een generaal pardon voor vluchtelingen die hun aanvraag uiterlijk in 2001, onder de oude vluchtelingenwet, hadden ingediend en over wie nog niet beslist was. Wouter Bos diende een motie in om van het kabinet te vragen de uitzetting van mensen die in deze categorie vallen, op te schorten tot een nieuw kabinet besloten heeft over zo'n generaal pardon. Met krappe meerderheid haalde die motie het.

Maar Verdonk vertikte het de motie uit te voeren, al stopte ze in afwachting van een kamerdebat een weekje met daadwerkelijk uitzetten. Ernstiger: Balkenende steunde haar daarin, en zei dathet aannemen van de motie zonder netjes een formatie af te wachten , een komende samenwerking met links in een nieuw kabinet wel moeilijker maakte. "Premier Jan Peter Balkenende wil dat de Tweede Kamer zich de komende tijd aan haar werk houdt, het afhandelen van de op Prinsjesdag gepresenteerde begrotingen", meldde NU.nl op 4 december. Dat getuigde al van een wat griezelige houding: sinds wanneer maakt een premier, van een demissionair minderheidskabinet nog wel, uit hoe een zojuist gekozen meerderheid in de Tweede Kamer zich heeft te gedragen?

Balkenende vond ook nog dat Wouter Bos zijn zin niet moets doordrijven met behulp van "toevallige meerderheden". Welnu, ik weet niet wat Balkenende in dat stemghokje gedaan heeft op 22 november: met dobbelstenen gegooid of zo? Maar ik heb, net als heel veel anderen, een bewuste stem uitgebracht tegen de prioriteiten van zijn kabinet. Aan de meerderheid voor opschorting van uitzetting van vluchtelingen die onder een toekomstig generaal pardon zouden vallen is niets toevalligs. De woordkeus van Balkenende verraadt minachting voor de democratisch gekozen meerderheid, en dus voor de kiezer.

Zo groeide er spanning tussen een gekozen Tweede Kamer met een meerderheid die linkse voorstellen steunde, en een ongekozen, demissionaire minderheidsregering die zich scchrap zette. Die onverzoenlijkheid getuigt van een antidemocratische houding, maar was tegelijk ook verklaarbaar. Een nieuw kabinet zal er niet snel zijn. Intussen kan links, op dezelfde manier als met de aanloop naar een generaal pardon, dingen beginnen binnen te slepen. Zo wordt er bijna al links geregeerd zonder linkse regering, en tegen de wil van de zittende regering. De botte opstelling van Balkenende en Verdonk beoogt om deze linksige trend te blokkeren. Democratische beginselen zijn daaraan bij Balkenende en Verdonk ondergeschikt.

Voordat deze confrontatie naar een hoogtepunt ging, voltrok zich ter rechterzijde nog een tragikomedie bij de VVD. Daar bleek Rita Verdonk meer voorkeursstemmen behaald te hebben dan lijsttrekker Mark Rutte. Op hoge toon eiste ze een commissie die het leiderschap van de partij nog eens moest doorlichten. Ze had er zelfs al twee leden voor geworven: Hans Wiegel en Frits Bolkestein. Het was een poging om Rutte te onttronen en alsnog VVD-aanvoerder te worden. Rutte gaf niet toe, na een heftige vergadering van de fractie verdween de commissie net zo snel als ie opgedoken was. Maar het beeld van een aangeslagen, intern verscheurde partij was alleen maar sterker geworden, en nieuwe perikelen binnen die partij zijn een kwestie van tijd.

Intussen hield de VVD ook nog een evaluatie van haar verkiezingsnederlaag. Die werd in de partij gemakshalve geweten aan een slechte verkiezingscampagne. Ook daar weer die arrogante minachting voor de keuze van mensen. Veel mensen hebben genoeg van het harde rechtse beleid, met privatisering die dienstverlening en werkgelegenheid ondermijnt, een zorgstelsel dat ons op kosten jaagt, eindeloze bezuinigingen, dreigende huurliberalisatie en -verhoging, deportatie van weerloze mennsen terug naar hun beulen, en oorlogvoeren in Afghanistan op de koop toe. Deze mensen verlaten de VVD en zoeken minstens een softer rechts. Andere mensen vinden de VVD nog niet rechts genoeg en verhuisden naar Wilders.

In beide gevallen was dat een inhoudelijke keus, hoe kwalijk in het tweede geval ook. Het idee dat je dat met een betere campagne wezenlijk kunt veranderen is een variant van het idee dat we rond zowel de Euro-grondwet in 2005 als de pensioenplannen uit 2004 hoorden: het beleid is wel goed, we hebben het alleen niet genoeg uitgelegd. "We hebben minder mensen achter ons verhaal gekregen dan we hadden gehoopt - en dan ons verhaal verdient" , aldus Rutte op een artijbijeenkomst (althans volgens de schriftelijke versie; maar "alleen gesproken woord telt!" , meldt de VVD-website bijna dreigend. Hoe dan ook, mensen hebben het weer niet goed begrepen, wij moeten ze naar onze partij manipuleren. Daar komt het bij de VVD-evaluatie op neer.

Precies die arrogante autoritaire houding blijkt wederom nu het kabinet zich weer schrapzette tegen een tweede motie waarin om verlenging van de opschorting van uitzettingen gevraagd werd. Nee, zei Verdonk. Motie van afkeuring, zei een Kamermeerderheid onder aanvoering van de PvdA. In een politiek bestel waarin zelfs een beetje democratie resteert, zou daarmee de kous af zijn: Verdonk zou vertrekken, eventueel zouden de andere VVD-minister met haar meegaan, een minderheidskabinet van louter CDA zou doormodderen tot de formatie iets opgeleverd had dat voor regering kon doorgaan.

Maar dat gebeurt dus niet. Het hele kabinet blijft - na een half etmaal in crisisberaad bijeen te zijn geweest - doodleuk zitten, inclusief Verdonk. Om een gebaar te maken moet Verdonk alleen een flink deel van haar bevoegdheden overdragen. Ook worden uitzettingen opgeschort: wat eerst nog onmogelijk was volgens het kabinet, kan nu blijkbaar toch weer wel. Op zich is het goed nieuws dat het halsstarrige nee van regeringszijde eindelijk bezwijkt onder de druk. Dat de VVD niet blij is, stemt in deze context ook positief.

Maar om dit als grote overwinning te claimen, zoals Wouter Bos doet, lijkt me onzin. Wat er gebeurt is niet meer dan het uitvoeren van wat een Kamermeerderheid nu al twee weken eist, en dat kennelijk met allerlei restricties: het gaat met name om mensen waarbij uitzetting "op humanitaitre bezwaren stuit, in het bijzonder waar het gezinnen met kinderen betreft." Dat is vatbaar voor allerlei interpretaties, en omvat niet per definitie de hele groep die onder de vorgestelde pardonregeling waar de uitzettingsstop een soort voorschot van kan worden, zouden gaan vallen.

Maar in de kern trotseert een ongekozen regering nog steeds een pas gekozen Tweede Kamer: Verdonk blijft. Haar baantje gaat blijkbaar boven alles, zelfs boven beleidskeuzes die op het allerlaatste moment toch niet zo vastgevroren waren als ons wekenlang is voorgehouden. Daarmee lapt de regering het beetje democratie dat de bestuurswijze in Nederland nog kent, openlijk aan haar laars. Of dat ongrondwettig is mogen staatsrechtsgeleerden lekker uitzoeken; de grondwet en het staatsrecht kennen allerlei ondemocratische elementen en zijn wat mij betreft noch heilig, noch zelfs maar maatgevend. De halve machtsgreep van Balkenende en Verdonk moet met alle mogelijke middelen worden teruggeslagen, niet vanwege de mogelijke ongrondwettigheid ervan, maar vanwege haar antidemocratische karakter.

Er staan hier principes op het spel voor links, voor socialisten. In de kern omvat socialisme de toepassing van democratische principes op de gehele maatschappij, en vooral ook de economie. De maatschappij dient niet in handen te zijn van een rijke minderheid die de bedrijven bezit en vandaar uit de hele gevestigde orde tot de hare maakt. De meerderheid dient de beschikking over de maatschappelijke hulpbronnen, van de economie, te veroveren. Socialisme is méér democratie dan de huidige.

Maar om daar te komen moeten we elk stuk democratische rechten dat we hebben, verdedigen. Nee, de parlementaire democratie is niet het soort democratie dat we willen. Ze geeft ons maar eens in de paar jaar stemrecht, ze geeft ons geen controle op degenen die we gekozen hebben, en de rijken hebben niet alleen hun bedrijven, maar ook hun invloed in de ambtenarij om de zaken naar hun hand te zetten.

Maar we moeten het feit dat we stemrecht hebben, en dat de organen die wij kiezen ook enige invloed hebben tegenover ongekozen machten - met hand en tand verdedigen. Wat we aan democratie hebben is een springplank naar meer democratie, en daarmee, via een revolutie waarin de eis naar democratie in de hele maatschappij wezenlijk is, naar socialisme. Die springplank mogen we niet prijsgeven. We waren niet neutraal tussen Allende en Pinochet, al zagen we de beperkingen van Allende en kritiseerden we die. We zijn nu ook niet neutraal tegenover de semi-putschisten Verdonk en Balkenende. Het laatste woord is over de halve staatsgreep niet gezegd - en we gaan dus niet over tot de spreekwoordelijke orde van de dag.