Pinochet, Kirkpatrick, Friedman dood

De oude schurk is niet meer. Pinochet, ex-dictator van Chili, is eindelijk overleden. Het enige verdrietige hieraan is dat de man nooit werkelijk voor een rechter verantwoording heeft afgelegd voor zijn aanzienlijke misdaden. Elke keer als het enigszins die kant op ging waren er 'gezondheidsklachten' waardoor het feest niet doorging. Ik geloof niet dat 'gezondheidsklachten' van slachtoffers van Pinochets dictatuur redenen waren om ze niet te martelen of te vermoorden.

Want marteling en moord, dat waren het handelsmerk van het bewind van Pinochet. De Volkskrant schrijft "Tijdens zijn bewind kwamen naar schatting 3000 oppositieleden om het leven." Mooi gezegd, nietwaar? Niemand vermoordde deze 3000 mensen. Niemand folterde, niemand gaf opdracht tot hun arrestatie, niemand was de baas over de militairen en de geheime politie. De mensen kwamen gewoon "om het leven" , als door een geheimzinnige ziekte.

Mooi is ook de voorafgaande zin: "Pinochet regeerde Chili van 1973 tot 1990 met harde hand." Geen enkele opmerking over hoe die regering aan de macht kwam. Geen bloedige staatsgreep, geen voorafgaande linkse regering van Allende die letterlijk zijn presidentiële paleis werd uitgeschoten door de soldaten van generaal Pinochet. Pinochet was dan "ex-dictator" volgens de Volkskrant, maar zijn bloedige machtsgreep is spoorloos.

Voor heel, veel mensen - Chilenen die hebben geleden onder Pinochets regime, en heel veel mensen uit heel veel delen van de wereld voor wie de naam 'Pinochet' een griezelig begrip was - is de staatsgreep van Pinochet, en het eromvolgende schrikbewind echter bepaald niet spoorloos. De trauma's van overlevenden en van mensen die een familielid kwijt zijn geraakt aan de moordenaarshanden van Pinochet zijn nooiit echt geheeld. Het feit dat feitelijk ongestraft is gebleven is juist daarom moeilijk te verkroppen.

Zijn regime kwam model te staan voor vergelijkbare dictaturen, in Latijns-Amerika en elders. Hij was niet eens de ergste in zijn soort. Het Argentijnse bewind eiste in kortere tijd (1976-1983) meer slachtoffers. De Guatemalaanse slagers aan de macht vermoordden in een land met minder inwoners in kortere tijd veel meer mensen: hun militairen roeiden dorp na Indiaans dorp uit, met een macaber dieptepunt in 1982.

Maar Pinochet was een vroegkomer in deze golf van militaire regimes, in zekere zin inspiratiebron ook. En omdat zijn regime niet een steeds wisselend gezicht had - met bevelhebbers of presidenten die elkaar snel opvolgden - maar jaar na jaar dezelfde leider had, kreeg Pinochet, veel meer dan de Argentijnse commandant Videla of de Guatemalaanse president Rios Montt, de rol van symboolfiguur.

Het schrikbewind van Pionochet had redenen om te doen wat het deed. De angst voor "communisme" dreef dit soort regimes ideologisch. Maar achter die angst ging een economisch-politieke agenda schuil, een serie van prioriteiten. 'Communisme' was in feit codewoord voor elk politiek streven dat aan armen een beter bestaan en meer invloed op het bestuur probeerde te brengen. In Chili moest dan ook de linkse president het ontgelden - maar vooral de talloze arbeiders en boeren die zijn presidentschap aangrepen om looneisen te stellen, om zich te organiseren, een landhervorming teg gunste van arme boeren op gang te brengen. Dat soort beweging bedreigde de grote ondernemers en grondbezitters - en hun bondgenoten in Washington. Daaraan moest een eind gemaakt worden, en dat deed Pinochet.

De weigering van Allende om echt de confrontatie met rechts, de generaals en de rijken aan te gaan, maakte dat hem gemakkelijker: Pinochet was door Allende zelf in de regering gehaald in een futiele poging om verzoeking tussen Allende en de legerleiding te vinden... Zie voor de staattsgreep en de voorgeschiedenis: Mike Gonzales, "A People's Tragedy" , dat trouwens als aantal slachtoffers van Pinochet's regime 30.000 noemt, wat volgens mij echt te hoog is. De verschrikkingen zijn al erg genoeg, overdrijving ervan is nergens voor nodig en ondermijnen de geloofwaardigheid van degene die ermee komt. Wikipedia - niet honderd procent betrouwbaar maar een redelijke indicatie - spreekt van 3000 doden en het schokkende aantal van 130.000 arrestaties.

Daarmee kwam ruimte voor een groots experiment: het inrichten van de maatschappij volgens een ongebreideld vrijemarkt-beleid. Daar was een voorvechter van: de Amerikaanse econoom Milton Friedman. Pinochet vroeg en kreeg diens hulp om een beleid van privatisering en ander marktbeleid door te drukken. Dat kon nu: obstakels zoals assertieve arbeiders, vakbonden en linkse partijen waren immers door Pinochet zo goed als de nek gebroken. Ja, Friedman "veroordeelde" intussen wel de dictatuur die zijn type beleid de ruimte gaf... Zo werd glashelder gemaakt dat neoliberalisme - zoals het heksenbrouwsel van Friedman en aanverwanten later genoemd zou worden - en werkelijke democratie haaks op elkaar staan.

Dat veel landen neoliberaal Friemanniaans beleid weten door te drukken zonder militaire dictatuur is te danken aan de gevestigde sociaal-democratische partijen en vakbondsleidingen. Omdat die veelal meegaan in de vrije markt, en omdat linkse stromingen die arbeiders helpen effectief voor hun rechten op te komen veelal te zwak zijn, komen rechts en de ondernemers weg met eindeloze bezuinigingen en privatiseringen. De vijf kabinetten van de neoliberale Zalm (twee onder Kok, drie onder Balkenende) laten dat zien.

Friedman is inmiddels ook overleden, enkele weken voordat Pinochet zijn goede voorbeeld daarin volgde. Enkele dagen geleden stierf ook Jeane Kirkpatrick, zodat aan een symbolische rechtvaardigheid waarin driemaal scheepsrecht is, voldaan is. Zij was in de jaren tachtig onder president Ronald Reagan VN-ambassadeur namens de Verenigde Staten, en een groot supporter van de Amerikaanse steun aan dictaturen zoals die van Pinochet. Waar Friedman het bijbehorende economische recept leverde, daar zorgde Kirkpatrick voor een ideologische rechtvaardiging voor steun aan dit slag regimes.

Ze maakte daarbij een onderscheid tussen linkse en rechtse dictaturen. De eerste waren "totalitair" en daarmee totaal verwerpelijk. Niet toevallig was een commando-economie in staatshanden onderdeel van dat totalitaire recept. Rechtse dictaturen waren "autoritair" en dat was aanzienlijk minder erg volgens Kirkpatrick. "Rechtse autoritaire regimes kunnen vreedzaam in democratiën worden omgevormd; bij totalitaire Marxistische regimes kan dat niet. Die kunnen alleen maar veranderd worden door gewapende tegenstanders van het Communisme te helpen." Dat rechtvaardigde in de jaren tachtig steun aan gewapende rechtse terreurbendes, de Contra's, tegen de linkse Sandinistische regering in Nicaragua.

Maar Kirkpatrick ging nog verder. "Traditionele autocratiën leten de bestaande verdeling van rijkdom, macht , status en andere hulpbronnen die in de meeste traditionele maatschappijen een rijke minderheid begunstigen en de meerderheid in armoede laten in tact. Maar ze aanbidden traditionele goden en nemen traditionele taboes in acht. Ze verstoren de gebruikelijke ritmes van wejk en vrije tijd, woonplaatsen, gangbare patronen van relaties en familiebanden niet. Omdat de ellende van het traditionele leven vertrouwd zijn leren mensen die in de maatschappij zijn ppgegroeid ermee te leven, net zoals kinderen van onaanraakbaren in India de vaardigheden en houdingen verwerven die nodig zijn om te overleven in de miserabele rollen waartoe ze zijn voorbestemd." Dat maakt dus kennelijk rechtse dictaturen aanvaardbaar, geheel in tegenstelling tot linkse. Kirkpatrick schreef dit in het blad Commentary in 1979; ik vond het in Noam Chomsky's boek "Turning the Tide" (Boston, 1986), op bladzijde 8. Vreemd alleen dat veel van de bewoners van deze "traditionele autocratiën", het woord dat Kirkpatrick koos voor rechtse dictaturen vlucht of opstand, met alle ricico s van dien, verkiezen boven de traditionele ellende.

Natuurlijk is het onderscheid tussen linkse en rechtse dictaturen in de kern kolder. In de eerste plaats omdat er niks 'links' is aan die zogenaamde linkse dictaturen. Je kunt in bijvoorbeeld Cuba de goede en toegankelijke gezondheidszorg en onderwijsvoorzieningen en de relatief kleine inkomensverschillen links noemen, net als de onafhankelijke buitenlandse koers. Maar het feit dat het land autoritair bestuurd wordt, en dat de leiding geen werkelijke zeggenschap van de bevolking tolereert - aan dat feit is niets links te ontwaren. Dat je ook goede gezondheiodszorg en alfabetisering en armoedebestrijding kunt hebben zonder dictatuur, in een land met open verkiezingen en een veelvormige pers - dat wordt in Venezuela onder Chavez momenteel aangetoond. Het streven naar goede sociale omstandigheden is dan ook geen argument om dictatuur te rechtvaardigen.

Dictatuur is òngelijkheid ten top, een gebrèk aan menselijke emancipatie, en daarmee prinipieel anti-links. Voor de "totalitaire Marxistische" regimes in Oost-europa was dat nog duidelijker. Daar was grote sociale ongelijkheid tussen partijelite en arbeiders. Enige linksheid was zelfs op dat vlak ver te zoeken. Het onderscheid tussen linkse en rechtse dictaturen is daarmee apekool.

Maar de tegenstelling van Kirkpatrick gaat op een heel ander vlak mank. Hoe kwamen de "totalitaire Marxistische" regimes in Oost-Europa aan hun eind? Door "gewapende tegenstanders van het Communisme" , met steun van de VS?

Ik herinner me 1989 heel anders. Polen: stakingen in 1988, gevolgd door min of meer vrije verkiezingen waarmee de weg naar een parlementair regime op neoliberale afbraakbasis werd ingezet. Hongarije, waar een enkele massademonstratie plaatsvond maar waaroin vooral een deel van de partijbureaucraten en fabrieksdirecteuren zich al tot prive-ondernemers hadden omgevormd hadden en prima dachten te functioneren in een meerpartijenstelsel. Bulgarije, waar een coup binnen de partij lieden aan de macht bracht die de weg naar meerpartijenstelsel en privatisering insloeg, met demonstraties en stakingen slechts in een aanvullende rol. Zelfs in Roemenië, waar een gewelddadige revolutie het schrikbewind van de megalomane 'communist' (en keurige afbetaler van schulden aan Westerse banken en het IMF, volgens orthodox neoliberaal concept) Ceaucescu omver wierp, konden Roemeense arbeiders en soldaten dit uitstekend af zonder de steun aan "gewapende groepen" door de VS.

Het is waar: ook veel van Kirkpatrick's "autoritaire rechtse" regimes kwamen vrij vreedzaam aan hun einde. Chili zelf is daar een voorbeeld van, en iets vergelijkbaars gold voor Argentinië, en eerder al voor Spanje en Portugal. Maar in Guatemala en El Salvador democratiseerden de regimes zich slechts toen duidelijk werd dat ze de burgeroorlog met linkse guerril;labewegingen niet konden winnen. En de democratisering was en blijft hoogst onvolledig bovendien.

Het is waar: "gewapende groepen tegen het Communisme" - die moorddadige Contra's dus - droegen bij aan de val van de Sandinisten. De bevolking was de oorlog zó beu, de Sandinisten deden oomk zoveel concessies aan rechts, dan bij verkiezingen in 1990 de mensen dachten: dan maar de rechtse oppositie. De chantage en intimidatie uit de VS had gewerkt. Je moet er maar trots op zijn.

Kirkpatrick was trouwens verbonden aan PRODEMCA, een organisatie die propaganda maakte voor steun van de VS aan die Contra's. Daarvoor had PRODEMCO geld gebruikt uit het illegale netwerk rond Oliver North, die opbrengst van wapenhandel met Iran naar de Contra's doorsluisde en daarmee een verbod op steun aan de Contra's vanuit het Congres omzeilde.

Die verkiezingen in Nicaragua, voorafgegaan door verkiezingen in 19984 waaraan ook een stevige oppositie deelnam. lieten trouwens ook zien dat Nicaragua bepaald niet voldeed aan het beeld van "totalitair" (of zelfs autoritair) bewind. Dictaturen houden doorgaans geen serieuze verkiezingen op meerpartijenbasis. Nicaragua was in die tijd niet socialistisch, geen schoolvoorbeeld van hoe revolutie moet en zo - maar wel een land dat democratisch was in de zin dat Venezuela dat momenteel is. Dat Kirkpatrick tegen dit soort staten zulk grof geweld aanvaardaar vond rechtvaardigt het venijnige etiket dat Noam Chomsky haar ooit toekende: "belangrijkste huis-sadist van de Reagan-regering" ('chief sadist in residence of the Reagan administration'), ook op bladzijde 8 van het eerder genoemde boek "Turning the Tide" .

Haar antidemocratische mentalistiet vbleek nog vrij recent. Kort na de aanslagen van 11 september 2001 zei ze dat het recht op een eerlijk proces slechts voor Amerikanen was weggelegd, niet tegen mogelijke terroristen uit andere landen. "Een eerlijke procesgang is voor Amerikanen,. Het is voor mensen die de verplichtingen van burgerschap in een democratie aanvaarden. En als er iets is dat deze mensen niet deden, dan is het wel het accepoteren van enige verplichting dan ook aangaande burgerschap in de wereld. Ik geloof gewoon niet dat ze recht hebben op onze eerlijke rechtsgang in onze rechtbanken." Mensenrechten waren voor haar blijkbaar niet meet een gevolg van "waarheden"die "onbetwistbaar" zijn, namelijk "dat alle mensen als gelijken worden geschapen, dat zij door hun schepper met zekere onvervreemdbare rechten zijn begiftigd" , in de woorden van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring...

De dictator Pinochet is dood. Zijn economische adviseur Friedman eveneens. En ook de leverancier van excuses om didctatuur en ongelijkheid te steunen leeft niet meer. Dictatuur, neoliberalisme en de bijbehorende propaganda zijn echter springlevend. Dat maakt het nodig om de ideeën en praktijken van van mensen als het besproken rechtse drietal te lijft te blijven gaan.